2018 թ. Հայկական թավշյա հեղափոխությունից հետո Հայաստանն ու Իսրայելը երկկողմ հարաբերություններում որակապես նոր փուլ սկսեցին, բայց գործընթացն առայժմ շատ դանդաղ է ընթանում։ Հայ և իսրայելցի վերլուծաբանների կարծիքով՝ հիմնական պատճառներից մեկը Հայաստանի ներքաղաքական զարգացումներն են, ներքին խնդիրները, որոնք թույլ չեն տալիս երկրի կառավարությանը պատշաճ ուշադրություն դարձնել արտաքին քաղաքականության և մասնավորապես իսրայելական ուղղության վրա։ Վերջին շրջանի դրական ազդակներից մեկը հայ-իսրայելական հարաբերություններում Հայաստանում Իսրայելի Պետության նոր արտակարգ և լիազոր դեսպանի նշանակումն է։
Ժամանակն է իրացնել հայ-իսրայելական մեծ ներուժը
Իսրայելի նորանշանակ դեսպան Էլիավ Բելոցերկովսկին (Eliav Belotsercovsky, նստավայրը՝ Իսրայել) հուլիսի 7-ին իր հավատարմագրերն է հանձնել ՀՀ նախագահ Արմեն Սարգսյանին, իսկ հաջորդ օրը հավատարմագրերի պատճենը հանձնել է ՀՀ արտաքին գործերի նախարարի տեղակալ Գրիգոր Հովհաննիսյանին: Ավետյաց երկիրը ներկայացնող նոր դեսպանը փորձառու դիվանագետ է, այդ թվում՝ հետխորհրդային տարածքում աշխատելու փորձ ունի։ Ընդհանրապես իր ընտանիքը արմատներով կապված է նախկին ԽՍՀՄ-ի հետ. ծնվել է Մոլդովայի նախկին ԽՍՀ-ում, պապը մասնակցել է Հայրենական մեծ պատերազմին, հասել է մինչև Բեռլին։ 1973-ին չորսամյա Էլիավի ընտանիքը հայրենադարձվում է Իսրայել։ Այստեղ էլ նա զինվորական ծառայություն է անցնում։ Բարձրագույն կրթությունը ապագա դիվանագետը ստացել է Երուսաղեմում՝ ստանալով բակալավրի աստիճան՝ «Միջազգային հարաբերություններ և Հեռավոր Արևելք» մասնագիտությամբ։ Այնուհետև ավարտել է նաև մագիստրատուրայի ծրագիրը Իսրայելի Բոսթոնյան համալսարանում։ Դիվանագիտական կարիերան սկսել է 1996 թվականին Իսրայելի Արտաքին գործերի նախարարությունում։ 2014 թ. նշանակվել է Իսրայելի արտակարգ և լիազոր դեսպանը Ուկրաինայում։
Երևանում իր հավատարմագրերը հանձնելով ՀՀ նախագահ Արմեն Սարգսյանին՝ դեսպան Բելոցերկովսկին ասել է, որ իր պաշտոնավարման շրջանում ջանք չի խնայի Իսրայելի և Հայաստանի միջև փոխգործակցությունն ընդլայնելու և երկկողմ կապերն ամրապնդելու համար: Հայաստանի նախագահն էլ իր հերթին ընդգծել է. «Երկու երկրներն ունեն համագործակցության մեծ հնարավորություններ: Ժամանակն է իրականություն դարձնել այդ հնարավորությունները»:
Նույն կարծիքին է նաև դեսպան Բելոցերկովսկին։ Իսրայելի դեսպանը ավելի ուշ «Առաջին լրատվական»-ին տված հարցազրույցում ասել է, որ Իսրայել-Հայաստան հարաբերությունները հսկայական ներուժ ունեն, բայց այն առայժմ շատ քիչ է իրացված։ Նա Հայաստանում իր առաքելությունն է համարում ստեղծել այնպիսի նախադրյալներ, այնպիսի հիմք, որի հիման վրա հետագայում հնարավոր կլինի զարգացնել երկկողմ կապերը և իրացնել այն ներուժը, որ ունենք։
Այցելել է Ծիծեռնակաբերդ
Իր լիազորությունները ստանձնելու առաջին իսկ օրվանից Իսրայելի դեսպան Բելոցերկովսկին շատ ակտիվ է։ ՀՀ նախագահին և ԱԳ նախարարի տեղակալին Երևանում հանդիպելուց հետո հուլիսի 9-ին Իսրայելի դեսպանը այցելել է Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր՝ հարգանքի տուրք մատուցելով Հայոց ցեղասպանության անմեղ զոհերի հիշատակին։ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին Օսմանյան կայսրության տարածքում երիտթուրքական կառավարության կազմակերպած զանգվածային կոտորածները իսրայելցի դիվանագետը խուսափում է «ցեղասպանություն» որակել, բայց ամեն դեպքում կարծում է, որ «դա սարսափելի ողբերգություն էր, 20-րդ դարի պատմության և մարդկության պատմության մեջ միտումնավոր սպանության ամենամեծ ակտերից մեկը»։ Այս խոսքերը նա ասել է հայ լրագրողների հետ զրույցում հուլիսի 10-ին Երևանում կազմակերպված միջոցառմանը, որը նվիրված էր Իսրայելի անկախության 71-րդ տարեդարձին։
Դրական ազդակների փոխանակում
ԵՊՀ արաբագիտության ամբիոնի վարիչ, արևելագետ Հայկ Քոչարյանը Իսրայելի դեսպանի նշանակումը համարում է հայ-իսրայելական հարաբերությունների վերջին դրական ազդակներից մեկը: Հայաստանի նախորդ տարվա իշխանափոխությունից հետո երկու կողմերը հարաբերությունների որակապես նոր փուլ սկսելու ազդակներով փոխանակվեցին, ինչը ենթադրում էր, որ հայ-իսրայելական կապերը պետք է ավելի դինամիկ զարգանան, բայց կրկին ակտիվ գործնական քայլեր առայժմ չեն նկատվում: Փորձագետները կարծում են, որ Հայաստանի արտգործնախարար Զոհրաբ Մնացականյանի և վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հնարավոր այցերը այս տարվա ընթացքում Իսրայել կարող են լրջորեն խթանել երկկողմ հարաբերությունների զարգացումը: Բոլոր դեպքերում դոցենտ Հայկ Քոչարյանը դրական է գնահատում Բելոցերկովսկու նշանակումը:
«Նոր դեսպանի նշանակումը, կարծես, փոխում է ընդհանուր օրակարգը, որովհետև նախկին դեսպանները շատ ակտիվ չեն եղել Հայաստանի հետ հարաբերություններում: Իսկ նորանշանակ դեսպանի առաջին քայլերը ցույց են տալիս, որ նպատակ ունի խորացնելու, զարգացնելու հարաբերությունները: Թե դրանք ի՞նչ դինամիկայով կզարգանան՝ ժամանակը ցույց կտա: Երկու կողմերն էլ՝ թե՛ հայկական և թե՛ իսրայելական կողմը, օրակարգում ունեն շատ կնճռոտ հարցեր, որոնք պետք է քննարկեն իրար հետ, և այդ հարցերը միայն բարիդրացիական հարաբերությունների համատեքստում չեն», – «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում նշեց Հայկ Քոչարյանը:
Կնճռոտ հարցեր և բազում հնարավորություններ
Կնճռոտ հարցեր հայ-իսրայելական քննարկումների օրակարգում, իհարկե, կան: Դրանք կապված են ընդհանուր տարածաշրջանի, նաև Հայաստանի անվտանգության ու մասնավորապես արցախյան հիմնախնդրի հետ: Հայտնի է, որ Իսրայելը ռազմաքաղաքական և ռազմատեխնիկական լուրջ հարաբերություններ ունի Ադրբեջանի հետ, ավելի պարզ ասած՝ զենք է վաճառում ադրբեջանական կողմին, նաև ռազմական խորհրդատվություն է իրականացնում, ինչը Երևանում, բնականաբար, հիացմունք չի առաջացնում:
«Սրանք շատ կարևոր հարցեր են, որոնք պիտի մտնեն հարաբերությունների զարգացման և երկխոսություն սկսելու օրակարգի մեջ և զարգանան այդ տրամաբանության մեջ: Հեռակա երկխոսություն նման հարցերում չի լինում: Այս տեսանկյունից շատ ողջունելի է Իսրայելի նորանշանակ դեսպանի այցը Երևան և այն ուղերձները, որոնք գալիս են Իսրայելից: Իսկ թե ինչպես կզարգանան հարաբերությունները՝ հետագա գործողությունները ցույց կտան: Ամեն դեպքում երկկողմ հարաբերությունների զարգացման և խորացման բազում հնարավորություններ ու շերտեր կան»:
Գիտական հանրությունը ևս անելիք ունի
Փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող ոլորտներ և շահեր Հայաստանի և Իսրայելի միջև, իհարկե, կան: Քաղաքական տեսանկյունից Հայաստանն, օրինակ, կարող է լինել հնարավոր երկխոսության ապահովման հարթակ մեր հարևան երկրների հետ:
Մեծ ներուժ կա հայ-իսրայելական երկկողմ համագործակցությունը զարգացնելու հատկապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաների (IT), բարձր տեխնոլոգիաների («հայ թեք»), գյուղատնտեսության, զբոսաշրջության ոլորտներում: Այս համատեքստում արևելագետ Հայկ Քոչարյանը, որի գլխավորած արաբագիտության ամբիոնում, ի դեպ, արաբերենին զուգահեռ դասավանդում են նաև եբրայերեն, կարևորում է հատկապես կրթության և գիտության ոլորտում երկկողմ կապերի զարգացման անհրաժեշտությունը:
«Գիտական հանրությունը, փորձագետները այս առումով գործ ունեն անելու: Եվ նման ներուժ կա մասնավորապես ԵՊՀ Արևելագիտության ֆակուլտետում, որտեղ եբրայերեն է դասավանդվում և ուսումնասիրվում են Իսրայելի հետ կապված խնդիրները», – ավելացրեց մեր զրուցակիցը:
Պրագմատիկ շահեր և հետաքրքրություններ
Ընդհանրապես Հայաստանի և Իսրայելի միջև լուրջ հարաբերություններ ձևավորելու և զարգացնելու հարցը վերջերս է Հայաստանի ներքաղաքական և հանրային դիսկուրսի մաս դարձել: Խոսքը հատկապես վերջին 3-4 տարիների մասին է: Եվ դրա հիմնական պատճառներից մեկը Իսրայելի և Ադրբեջանի խորացող ռազմավարական հարաբերություններն էին, իսրայելական սպառազինության, մասնավորապես՝ նորագույն տեխնոլոգիաներով պատրաստված զինատեսակների՝ տարատեսակ «դրոնների» կամ անօդաչու թռչող սարքերի (ԱԹՍ) մատակարարումը Բաքվին: Իսկ այս գործոնը, ինչպես 2016 թ. ապրիլյան պատերազմը ցույց տվեց, լուրջ սպառնալիք է Արցախի ու Հայաստանի անվտանգության վրա և կարող է էապես ազդել հակամարտող կողմերի ռազմական հավասարակշռության վրա: Այս տեսանկյունից, երբ փորձում էինք վերլուծել, հասկանալ հայ-իսրայելական շփումների նկատելի ակտիվացումը վերջին երկու տարիներին, առաջին եզրակացությունն այն էր, որ զուտ պրագմատիկ շահերի կամ «իրական քաղաքականության» դաշտում Իսրայելի հետ դիվանագիտական, քաղաքական կապերը Երևանին պետք են առաջին հերթին ադրբեջանա-իսրայելական ռազմավարական գործընկերության վրա ինչ-որ կերպ ազդելու համար: Երևանի հետ հարաբերություններն էլ, պետք է ենթադրել, Երուսաղեմի իսրայելական կառավարության կողմից դիտարկվում են որպես Իրանի զսպման հնարավոր հավելյալ գործիք:
Գործընթացը պետք է սկսել
Արևելագետ Հայկ Քոչարյանը այս երկու եզրահանգումներին ավելացնում է նաև Իսրայել-Թուրքիա հարաբերությունները հստակեցնելու իսրայելական կողմի հնարավոր մտադրությունը, որովհետև Իսրայելի ու մեր հարևան Թուրքիայի հարաբերություններն էլ, ինչպես հայտնի է, մեղմ ասած՝ հարթ չեն ընթանում վերջին շրջանում:
«Այստեղ շատ շերտեր կան, ու սա մեկ հարցազրույցի նյութ չէ, որ նստենք ու բոլոր հարցերը քննարկենք: Բազմաշերտ խնդիրներ են, տարիներ շարունակ աշխատանք չի տարվել այս ուղղությամբ: Կուտակված հնարավորություններն ու խնդիրները քննարկման կարիք ունեն:
Դրանք, իհարկե, մեկ օրում չեն լուծվելու, բայց գործընթացը պետք է սկսել: Եվ դրա հաջորդ փուլը, իմ կարծիքով, պիտի լինի այն, որ կարողանանք ունենալ ամբողջական դիվանագիտական ներկայացուցչություն երկու երկրներում, որովհետև ոչ ռեզիդենտ դեսպանը միշտ զիջում է ռեզիդենտ դեսպանին: Եթե ուզում ենք, որ հարաբերությունները խորանան, այդ խնդիրը պետք է լուծենք», – ավելացրեց ԵՊՀ արաբագիտության ամբիոնի վարիչը:
Դիվանագիտական հարաբերությունները նոր մակարդակի բարձրացնել
Երևանում իսրայելական և Թել Ավիվում կամ Երուսաղեմում հայկական դեսպանություն բացելու հարցն, իհարկե, ամենաքննարկվող հարցերից է հայ-իսրայելական հարաբերությունների օրակարգում, բայց նկատելի առաջընթաց այս հարցում առայժմ, կարծես թե, չկա: Որոշ փորձագետներ կարծում են, որ երկու երկրներում դիվանագիտական ներկայացուցչություն բացելը ինքնանպատակ չէ. դրա համար անհրաժեշտ է Հայաստանի և Իսրայելի քաղաքական ու հատկապես տնտեսական հարաբերությունների որոշակի մակարդակ, որից առայժմ հեռու ենք:
Նախորդ տարվա նոյեմբերին, երբ Իսրայելի պաշտպանության նախարարի պաշտոնից հրաժարական տվեց Իսրայելի ամենաազդեցիկ ադրբեջանամետ լոբբիստներից մեկը՝ Ավիգդոր Լիբերմանը, միջազգայնագետ Սուրեն Սարգսյանը կարծիք հայտնեց, որ Իսրայելում ադրբեջանցիների հիմնական լոբբիստի հրաժարականը պատմական պահ է Իսրայելում Հայաստանի դեսպանություն բացելու և ռեզիդենտ դեսպան ունենալու համար:
Հայկ Քոչարյանի ստացած ընդհանուր տպավորությամբ՝ Հայաստանի արտգործնախարարությունը քննարկում է Իսրայելի հետ դիվանագիտական հարաբերությունները նոր մակարդակի բարձրացնելու հնարավորությունները, բայց թե ո՞ր փուլում է այսօր այս գործընթացը՝ դրա մասին հստակ տվյալներ բաց աղբյուրներում առայժմ չկան:
