Հոկտեմբերի 1-ին Երևանում կայացավ Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի նիստ, որին մասնակցում էին ԵԱՏՄ անդամ պետությունների ղեկավարներն ու հրավիրյալի կարգավիճակով՝ ԻԻՀ նախագահը, Սինգապուրի վարչապետը և դիտորդի կարգավիճակով՝ Մոլդովայի Հանրապետության նախագահը: Ողջունելով հյուրերին՝ ՀՀ վարչապետն իր գոհունակությունը հայտնեց Երևանում բարձրաստիճան հյուրեր ընդունելու, կազմակերպության բարձրագույն մարմնի նիստն անցկացնելու և դրանով իսկ Հայաստանի հերթական ներդրումն ունենալու ինտեգրացիայի հետագա խորացման հնարավորության կապակցությամբ։ «Մտադիր ենք առավելագույնս արդյունավետ մասնակցություն ունենալ ԵԱՏՄ-ում՝ միաժամանակ ջանքեր գործադրելով համագործակցության մեխանիզմների կատարելագործման և ինտեգրացիոն տարածքի արդյունավետ գործունեության ուղղությամբ… Ուրախ եմ նաև նշել, որ նիստի շրջանակում առաջին անգամ անցկացվում է «Եվրասիական աշխարհամասի տարանցիկ ներուժը» թեմայով միջազգային համաժողով: Վստահ եմ, որ այս իրադարձությունը կծառայի որպես արդյունավետ հարթակ առևտրատնտեսական կապերն ամրապնդելու և եվրասիական տարածքում լոգիստիկ սխեմաների մշակման ուղիներ քննարկելու համար»:
Համաձայն պաշտոնական հաղորդագրության՝ ԵԱՏՄ անդամ երկրների ղեկավարները վեհաժողովի ընթացքում քննարկել են ԵԱՏՄ անդամ պետությունների բյուջեների միջև ներմուծման մաքսատուրքերի վճարների բաշխման կարգավորումներին, Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի կոլեգիայի գործունեությանը վերաբերող հարցեր:
Հասկանալի է, որ աշխարհաքաղաքական առումով այս հանդիպումը բավականին կարևոր էր Հայաստանի համար՝ հատկապես, երբ ԵԱՏՄ-ում առաջին անգամ Հայաստանի կողմից բավականին հաջող փորձ արվեց բարձրագույն խորհրդաժողովին մասնակից դարձնել Իրանի նախագահին և Սինգապուրի վարչապետին: ԵԱՏՄ-ն, լինելով ընդգծված քաղաքական ուղղվածության կառույց, պաշտոնապես համարվում է որպես տնտեսական սկզբունքներ հետապնդող: Այդ առումով հատկապես Իրանի նախագահի ներկայությունը լիովին տեղավորվում էր այս ձևակերպման շրջանակներում: Մյուս կողմից՝ Հայաստանը, 5-6 տարի առաջ անդամակցելով այդ տնտեսական կառույցին, մինչ օրս նվազագույն տնտեսական հարաբերություններ ունի կառույցի բոլոր անդամների հետ՝ բացի Ռուսաստանից: Իսկ Հայաստանի համար ի՞նչ խնդիրներ կային, որ տվյալ պահին առաջնահերթ քննարկման ենթակա էին ԵԱՏՄ անդամ երկրների հետ:
Արդեն տևական ժամանակ է, որ մեզանում ամենաբարձր մակարդակով շրջանառվում է ՌԴ-ի կողմից գազի գնի վերանայման հարցը:
Այս հունվարին այն բարձրացվեց 15 դոլարով, բայց պետությունը այդ ծախսերը վերցրեց իր վրա, և սպառողին է հասնում նույն գնով:
Հիմա ակտիվ խոսակցություններ են շրջանառվում մինչև 30% թանկանալու մասին: Էներգետիկ անվտանգության ինստիտուտի նախագահ Վահե Դավթյանի հավաստմամբ էլ՝ սեպտեմբերի սկզբին ռուսական «Գազպրոմ» ընկերության կողմից արդեն իսկ առաջարկվել է 2020թ. հունվարի 1-ից գազի գինը Հայաստանի համար սահմանին 1000 խմ-ի համար ներկայիս 165 դոլարից հասցնել 200-205 դոլարի, և ներկայումս բանակցությունների սեղանին հենց այս գինն է դրված: Եվ պատահական չէր, որ հենց Երևանում Պուտինը ընդհանուր էլեկտրաէներգետիկ տարածքի՝ գազի, նավթի և նավթամթերքի միասնական շուկաների ստեղծման խնդիրը երկարաձգեց ևս 5-6 տարով՝ թողնելով 2025թ.-ին, որպեսզի ՌԴ-ն հնարավորություն ունենա ևս 5-6 տարի այդ մահակը օգտագործելու ԵԱՏՄ անդամ երկրների դեմ:
Երևանում կայացած գագաթաժողովում Փաշինյան-Պուտին հանդիպմանը քննարկվել է գազի սակագնի հարցը՝ չնայած պաշտոնական հայտարարություններում այդ մասին չի նշվում:
Ցավոք, դա միակ հուզող խնդիրը չէ հայ-ռուսական տնտեսական հարաբերություններում: Հայաստանի համար իր կարևորությամբ ոչ պակաս հրատապ է Լարսի անցակետի խնդիրը, որ տարին մի քանի անգամվա պարբերականությամբ ծառանում է հայ արտահանողների առաջ՝ համապատասխան էական բացասական հետևանքներով, երբ մարդիկ ստիպված են լինում ամբողջ մեքենաներով փչացած ապրանքը ոչ միայն թափել, այլև դրա համար կրկնակի տուգանքներ վճարել բնապահպանությանը և այն ընկերությանը, որին չեն կարողացել ըստ պայմանավորվածության ժամանակին մատակարարել նախատեսված բեռը: Այս երկուսն էլ որպես մահակ ՌԴ-ն պարբերաբար օգտագործում է Հայաստանի նկատմամբ:
Այս հանդիպմանը հայ-ռուսական տնտեսական հարաբերություններում ևս մեկ թնջուկ կար ու կա, որի լուծումը ևս ՌԴ-ն լավագույնս օգտագործում է Հայաստանի դեմ: Խոսքը Հարավկովկասյան երկաթուղու մասին է: Նախորդ տարվա ամռանը 6 ամիս շարունակ այս ընկերությունում ստուգումներ էին անցկացվում, ինչի արդյունքում 10-ամյա աշխատանքին վերաբերող փաստաթղթեր են առգրավվել, որոնք մինչ օրս չեն վերադարձվել՝ չնայած ընկերության դիմումներին: ՊԵԿ-ի ստուգումները շարունակվում են նաև ներկա պահին:
Ելնելով էլ այս ամենից՝ ՌԴ տրանսպորտի նախարարությունը սեպտեմբերի 20-ին հայտարարել է, որ «Ռուսական երկաթուղիներ» ընկերությունը կարող է դիտարկել Հայաստանում երկաթուղին ղեկավարելու մասին պայմանագրի վաղաժամկետ դադարեցման հնարավորությունը։ Իսկ մասնագետների գնահատմամբ՝ նման զարգացման դեպքում Հայաստանը չի կարող ինքնուրույն շահագործել երկաթուղին: ««Հարավկովկասյան երկաթուղին» ձեռք է բերել ամբողջ շարժակազմը: Եթե պայմանագիրը խզվի, հայկական երկաթուղին կպարալիզացվի, քանի որ մենք շարժակազմեր չունենք, դրանք ռուսական կողմինն են»: Սա էլ արդյունք էր թերևս Հայաստանի պատկան մարմինների կողմից պրոֆեսիոնալիզմի, շրջահայացության բացակայության, ինչը ռուսական կողմը լավագույնս օգտագործում է մեր դեմ:
Փաստորեն այս պահին հայ-ռուսական «տնտեսական» հարաբերություններում, ի թիվս բազում այլ խնդիրների, ծառացած է երեք հիմնախնդիր, որոնցից երկուսը տասնամյակների պատմություն ունի, որոնք, սակայն, վաղուց հիմնավոր լուծում են պահանջում, քանի որ ամեն րոպե ամեն կերպ բացասական ազդեցություն են ունենում Հայաստանի տնտեսության վրա: Ցավոք, Փաշինյան-Պուտին գրեթե երեքժամանոց հիանալի հանդիպումից այդպես էլ չհասկացվեց, թե նշյալ հարցերի կապակցությամբ ինչ սպասելիքներ կարելի է ունենալ, թեկուզև հեռանկարում:
Այս գագաթաժողովի ֆոնին արդեն Հայաստանի ներսում տեղի ունեցավ տնտեսությանը վերաբերող իրադարձություն, որն արժանի է հիշատակման: Չնայած Հայաստանն էլ, Ղազախստանն էլ ԵԱՏՄ անդամ են, այդուհանդերձ այս երկրների միջև առևտրաշրջանառությունը մոտ է զրոյի: Բայց վերջին մեկ տարում այն «շեշտակի զարգացում» էր ապրում շնորհիվ Հայաստանից այս երկիր արտահանվող արտասահմանյան մեքենաների: Այդ հնարավորությունը ստեղծվել էր ԵԱՏՄ-ի կողմից Հայաստանին տրված երեք տարվա արտոնության հաշվին, որի ժամկետը լրանում է 2020-ի հունվարի 1-ին: Հենց միայն դրա շնորհիվ վերջին տարում Հայաստանի տնտեսությունը զգալի աճ է արձանագրում: Օրերս բավականին անհասկանալի որոշում էր կայացվել առ այն, որ հոկտեմբերի 5-ից օտարերկրյա քաղաքացիների կողմից տրանսպորտային միջոցները կարող են արտահանվել միայն տարանցիկ համարանիշներով, իսկ հայկական համարներ հանելը հնարավոր է միայն ՀՀ-ում կացության համապատասխան կարգավիճակ ունենալու դեպքում:
Դա նշանակում էր փաստացի արգելել Հայաստանից մեքենաների արտահանումը: Մինչ այդ մեքենաները արտահանվում էին 90%-ով հայկական համարներով, երեք տարի քշելուց հետո առանց մուծումների ձևակերպում են արդեն արտահանված երկրի համարներով, ու դրանով հարցը լուծվում է: Հենց դրանից ելնելով է, որ գալիս են այստեղից մեքենաներ տանելու, իսկ Հայաստանն էլ դրանից տասնյակ միլիոնավոր դոլարներ է շահում: Լավ էր, որ բարձրացված աղմուկը շուտ տեղ հասավ, ու կառավարությունը հասցրեց հետքայլ անել: Դա, իհարկե, հայ-ղազախական հարաբերությունների հարց չէ, բայց որոշումը կյանքի կոչելը տասնյակ միլիոնավոր դոլարների վնաս կբերեր մեր տնտեսությանը ինչ-որ պաշտոնյաների ապաշնորհության, պրոֆեսիոնալիզմի բացակայության պատճառով:
Իրանի նախագահ Ռոհանին Հայաստանում Եվրասիական Բարձրագույն տնտեսական խորհրդի նիստից մեկնելուց առաջ հայտարարեց, որ Եվրասիական տնտեսական միության հետ Իրանի ազատ առևտրի գոտին կսկսի գործել հոկտեմբերի վերջից։ Դա ողջունելի է և կարող է էական ազդեցություն ունենալ հայ-իրանական քաղաքական ու առևտրատնտեսական հարաբերությունների խթանման առումով, բայց այստեղ էլ խնդիր կա:
Ազատ տնտեսական գոտուն հարակից տարածքները նախկին պաշտոնյաների կողմից սեփականաշնորհվել են՝ շատ ցածր գներով, որպեսզի հետո բարձր գնով օտարվեն պետությանը՝ ազատ տնտեսական գոտուն ծառայեցնելու համար: Հիմա ազատ տնտեսական գոտին գրեթե միայն շենք է՝ առանց հողատարածքի, որտեղ ըստ էության առևտրատնտեսական հարաբերություններ ձևավորել գործնականում անհնարին է: Այստեղ էլ Հայաստանը արագացված տեմպերով անելիք ունի, այլապես հայտնվելու է բավականին նուրբ վիճակում թե՛ Իրանի և թե՛ ԵԱՏՄ երկրների մոտ: Բայց ամենից առաջ այդ գոտու առկայությունը Հայաստանին է պետք:
Ինչ է ստացվում. լավ է, որ Հայաստանի դերակատարությունը ԵԱՏՄ-ի շրջանակներում մեծանում է, Հայաստանի գործող ղեկավարը, ի տարբերություն նախկինների, կարողանում է հարցեր առաջ քաշել, խնդիրներ բարձրացնել, որպես ֆիգուր հանդես գալ: Բայց թվարկյալ, հրատապ լուծում պահանջող խնդիրների ուղղությամբ արդեն ավելի քան տարիուկես է՝ որևէ գործնական առաջընթաց չկա: Ավելին, ԱԺ պատգամավորների, փորձագետների, ոլորտի մասնագետների մակարդակով լուծման տարբերակներ են առաջարկվում, մինչդեռ հաճախ այն տպավորությունն է, որ Հայաստանի կառավարությունը դրանց լուծման տեսլականն իսկ չունի: Եվ, որ ոչ պակաս անհանգստացնող է, խնդիրների մի զգալի մասն առաջացել է գործող թիմի օրոք դրսևորված ոչ պրոֆեսիոնալ մոտեցումների հետևանքով: Նման իրավիճակում Փաշինյանի կառավարությունն իրեն այդպիսի շռայլություն թույլ տալու իրավունք չունի՝ հավելած, որ լուրջ վերլուծական կենտրոններ են պետք: Կառավարության այս թիմը նման խնդիրներ լուծելու պատրաստ չէ:
