«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է քաղաքագիտության դոկտոր Հայկ Ա. Մարտիրոսյանը։
– Պարոն Մարտիրոսյան, Դուք դեմ էիք հայ–թուրքական արձանագրություններին։ Հիմա, երբ հայ–թուրքական արձանագրություններն այլևս առ ոչինչ են հայտարարվել, ինչպե՞ս անցնել առաջ։ Հայ–թուրքական արձանագրությունները և ԼՂ խնդիրը մեկ փաթեթի մաս են։ Առանց նախապայմանների կոչ անողները ի՞նչ են առաջարկում հիմա։
– Ո՞վ է ասում, որ Արցախի խնդիրն ու հայ-թուրքական առնչությունները մի փաթեթի մաս են: Թուրքիա՞ն: Ուրիշ ո՞վ: Ի՞նչ տրամաբանությամբ: Իսկ ի՞նչ է՝ Հայաստանն իր քունը կորցնելո՞ւ է առանց Թուրքիայի հետ հարաբերությունների, թե՞ մի քանի օլիգարխներ մի քիչ ավելի քիչ գումար են շահելու սահմանի փակ լինելու պատճառով: Պատկերացնո՞ւմ եք՝ եթե այդ արձանագրությունները կյանքի կոչվեին, և, ասենք, սահմանը բացվեր: Մարդիկ պարիսպներ և սահմաններ են կառուցում սեփական անվտանգությունն ապահովելու համար, հայերը երազում են պաշտպանիչ փակ սահմանը քանդելու մասին: Եթե հայերը Տրոյայի տերերը լինեին, թերևս իրենք խնդրեին հույներին դանայական ձի պատրաստել: Այս օրերին թուրք քաղաքագետուհիներից մեկը հրաշալի և շատ անկեղծ բան է ասել. «Հայաստանը Թուրքիայի համար գոյություն չունի»: Անկեղծը պարզ է՝ թե ինչու, իսկ հրաշալի է, որովհետև հնարավորություն է հայերին հասկանալու, որ հայերը ոչինչ այդ հարաբերություններում չեն որոշում, և որոշողը Թուրքիան է: Արձանագրությունների կնքման օրերին էլ էր Հայաստանը Թուրքիայի համար ոչինչ: Պարզապես հարյուրամյակին ընդառաջ և Օբամայի օրոք թուրքերը հերթական անգամ իմաստուն քայլ արեցին և հայկական կողմի խանդավառությունն օգտագործելով՝ ընդառաջ եկան իբրև, բայց իրենց հարցերը լուծեցին: Կամ՝ ի՞նչ է նշանակում «հաշտեցում»: Ի՞նչ է, հայերն ու թուրքերը գժտվե՞լ են իրար հետ, որ հիմա հաշտվեն: Վիճե՞լ են, նեղացե՞լ իրարից: Ոչ: Թուրքերը մորթել են հայերին, և ամեն բան այդքան պարզ է: Սպանության զոհը չի կարող հաշտվել սպանությունը կատարողի հետ, եթե վերջինս ներողություն չի խնդրում: Երբ Թուրքիան ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը, այդ ժամանակ էլ կարելի կլինի խոսել առանց նախապայմանների հարաբերությունների հաստատման մասին: Եվ նախապայմաններ պետք է դնի Հայաստանը, ոչ թե պահանջի Թուրքիայից, որ վերջինս դրանք չունենա: Ինչ հեքիաթներ էլ որ պատմեն Հայաստանում հերթական բարոյական փառահեղ հաղթանակի մասին, փաստը մնում է փաստ. հայկական կողմն այս ֆուտբոլում պարտություն կրեց, թուրքական կողմը շարժվեց դեպի աշխարհի առաջնություն: Մնացածը ճաշակի հարց է. թե ով ում կամ ինքն իրեն ինչպես է խաբում:
Ինչպե՞ս առաջ շարժվել: Այդ ի՞նչ է, Հայաստանն առանց Թուրքիայի կյանք չունի՞, որ հիմա չպետք է իմանա, թե ինչ անի: Մինչ Հայաստանին հասնելը՝ Թուրքիան հիմա առավել առաջնային և հրատապ գործերով է զբաղված. ամրապնդվել Սիրիայի հյուսիսում և այդ հատվածը մշտական անեքսիայի ենթարկել, լուծել Աֆրինի խնդիրը, ամրանալ Իրաքում, հզորացնել ռազմական ներկայությունը Կատարում և այլ միջազգային մակարդակներ դուրս գալ: Հայաստանի հերթն էլ կհասնի: Սպասենք՝ կտեսնենք:
– Պարոն Մարտիրոսյան, ըստ Ձեզ՝ ներքին սպառման համա՞ր դրվեց վերջակետ արձանագրություններին, թե՞ այլ պատճառներ կան։ Ավելին՝ տեսակետ կա, որ Սերժ Սարգսյանը չորոշեց արձանագրություններն առ ոչինչ հայտարարել, այլ Թուրքիան։ Ինչպե՞ս եք Դուք գնահատում։
– Կան փաստեր: Թուրքիան դրանք փաստացի վաղուց էր չեղարկել: Այն պահից սկսած, երբ իրենց խնդիրը լուծեցին, թուրքերը մոռացան արձանագրությունների մասին: Եվ ի տարբերություն հայերի՝ թուրքերը շատ ավելի պրագմատիկ են: Նրանք չեն մտահոգվում, թե միջազգային հարթակներում ով ինչ է մտածում, նրանք իրենց գործն են անում: Արձանագրություններին ներկա այլ երկրների ներկայացուցիչների գերակշիռ մասն այլևս պետական ծառայության մեջ չեն անգամ, իսկ իրենց երկրները խորապես մոռացել են այդ նախաձեռնության մասին: Թուրքերն իրենց հարցերը պրակտիկ դաշտում լուծել են՝ հատկապես այդ արձանագրություններով կանխելով Օբամայի վարչակազմի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը, որի մասին ափսոսանքով օրեր առաջ անկեղծացավ Սամանտա Փաուերը: Ու միայն Երևանում են կարծում, թե, այսպես կոչված, միջազգային հանրությունը գիշեր-ցերեկ մտածում է, որ հայերը բարի և ազնիվ էին և բարոյական հաղթանակ տարան: Արձանագրությունները չեղարկված էին, և Սարգսյանն ուղղակի արձանագրեց այդ փաստը: Եթե օբյեկտիվ լինենք, դա էլ մեծ բան է, քանի որ սպասելիքներ չկային, որ անգամ դա կարվի: Կարևոր չէ, թե Սարգսյանը ինչ մոտիվներով առաջնորդվեց: Կարևոր է և շատ լավ է, որ կասեցրեց: Ինչպիսի մոտիվներով էլ որ առաջնորդվեց՝ այս դեպքում դրանք կարևոր չեն, կարևոր է արդյունքը: Իսկ արդյունքն այն է, որ շատ վատ արդյունքով դուրս եկանք այս ձախողումից՝ խուսափելով էլ ավելի վատ՝ սարսափելի անդառնալի հետևանքներից: Եվ դրա համար պետք է իրոք ուրախ լինել:
– Մյուս տարի Թուրքիայում ընտրություններ են։ Ըստ մամուլում շրջանառվող լուրերի՝ հնարավոր է առաջադրվի նաև Գյուլը։ Հնարավո՞ր է՝ Թուրքիայում ընտրություններն իսկապես բեկումնային դառնան։
– Ո՛չ: Եվ եթե Գյուլն ինչ-որ ձևաչափով էլ վերադառնա իշխանության, Էրդողանի իշխանությունը չի սասանվելու: Գյուլի վերադարձը կարող է լինել միայն Էրդողանի համաձայնությամբ և պլանով: Այլ սցենարներ ուղղակի բացառված են: Թուրքիան կարդինալ ձևափոխումների փուլով է անցնում և տասը տարի հետո լինելու է անճանաչելի: Ավելի անզիջում, ավելի վճռական և ավելի կենտրոնացված իշխանությամբ: Եվ այդ այլ Թուրքիայում, ամենայն հավանականությամբ, ամեն բան որոշելու է միայն մի մարդ՝ նախագահը:
– Որքանո՞վ են Հայաստանում այսօրվա քաղաքական օրակարգը և մեր շուրջը զարգացող գործընթացները, մասնավորապես Աֆրինում և Արևելյան Ղուտայում ծավալվող իրադարձությունները, Ալիևի հայտարարությունը՝ Երևանը վերցնելու մասին, համահունչ իրար։ Հայաստանի բոլոր քաղաքական ուժերը կենտրոնացել են մասնավորապես վարչապետի ընտրության օրակարգի շուրջ։
– Հայաստանում քաղաքական օրակարգ չկա: Քաղաքական կյանքը Հայաստանում խիստ պրիմիտիվ է և խիստ ներհայեցողական: Արտաքին ընկալում արտաքին աշխարհի՝ եթե անգամ դա մերձավոր հարևանությամբ է, Հայաստանում չկա: Ղուտայի հետ Երևանը իրոք ոչ մի կապ չի կարող ունենալ: Սիրիական իշխանությունը իր վերահսկողության տակ է վերադարձնում անարխիայի մեջ ընկղմված այդ տարածքը: Ինչ վերաբերում է Աֆրինին, ապա դա առավել մեծ պատկերի մի հատվածն է: Թուրքիան քրդերին թուլացնելով է զբաղված, հետո Հայաստանի հերթն էլ կգա: Ալիևի հայտարարությունն անհրաժեշտ է դիտարկել այս համատեքստում: Բայց կարծեմ՝ դա էլ Երևանում մեծ տագնապ չառաջացրեց: Հայկական հասարակության թմրած մեծամտության ևս մեկ դրսևորում, որ անչափ վտանգավոր է: Ինչ վերաբերում է վարչապետի ընտրությանը, ապա չեմ կարծում, թե մեծ անակնկալներ լինեն: Բայց որ դա շատ կարևոր հարց է՝ անվիճելի է: