«Առաջին լրատվական»-ի խնդրանքով երկրում ընթացող տնտեսական զարգացումներն է գնահատում ճանաչված տնտեսագետ Վահագն Խաչատրյանը:
Մենք գալիս ենք ԽՍՀՄ-ից, որտեղ սոցիալական քաղաքականությունը բոլորովին այլ ուղղորդվածություն, այլ տրամաբանություն ուներ: Երկրում դոտացիոն, սուբսիդացիոն համակարգ էր գործում այն առումով, որ պետությունն աշխատողին քիչ էր վճարում, որպեսզի անվճար կրթություն, առողջապահություն, սոցիալական համակարգ «ապահովեր» և դրսի ու ներսի աշխարհին ցույց տար, որ ի տարբերություն մնացածի, մեր երկրում դրանք անվճար են: Արդյո՞ք այսօր մեզ պետք է նման համակարգի վերակենդանացումը նույն որակով: Երիցս ոչ:
Հիմա բոլորովին այլ իրավիճակ է, մենք այլ խնդիրներ ունենք: Այնժամ մենք ԽՍՀՄ մաս էինք, օգտվում էինք նաև այդ միության առավելություններից. մեծ շուկա, հզոր ֆինանսական աղբյուրներ գիտություն, արդյունաբերություն զարգացնելու համար և բազում նման «արտոնություններ», որոնք հիմա չկան: Բայց սովետական մտածողությունը, հոգեբանությունն ու հին կառույցները գրեթե նույնությամբ մնացել են: 30 տարի անց դեռ չենք հրաժարվել ԽՍՀՄ-ից մեր մեջ արմատացած պատկերացումներից ու համոզմունքներից, չենք համակերպվել նոր իրավիճակի հետ: Մինչդեռ մեր զարգացման միակ ճանապարհը նախկին մտածելակերպից ու գործելակերպից հրաժարվելն է: Ցավոք, հասարակությանը դա չի առաջարկվել նախկին իշխանությունների կողմից, քանի որ քաղաքական աջակցություն ստանալու ակնկալիքով նրանք գերադասել են պոպուլիզմը, ինչն էլ բերել է նրան, որ այսօր ունենք 450 հազար թոշակառու, որոնց խնդիրներն արդեն չենք կարողանում լուծել: Որովհետև նախկինում յուրաքանչյուր թոշակառուի բաժին էր ընկնում (մեկ թոշակառուին «պահում էր») 6 աշխատող: Այսօր՝ 1.5 աշխատող: Փաստացի հայտնվել ենք փակուղում:
Աշխարհի համար օրինակելի չափանիշ է չինական տնտեսական մոդելը, մեր ժողովրդին հոգեհարազատ «սոցիալիզմը», չինական մոդելով, որի մասին հիմա շատ ենք խոսում, բայց լռում ենք այն մասին, որ այս մոդելում չկա սոցիալական ապահովություն, չկա պետական առողջապահություն, կենսաթոշակ: Մյուս կողմից՝ մեզանում որպես տնտեսության վիճակի կարևորագույն ցուցանիշ ընդունված է հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը: Այդ հարաբերակցության թվի շրջանակում փորձում ենք գնահատել պետության գործունեությունն առ այն, որ հիմա այն 23% է, և նպատակ կա այդ հարաբերակցությունը հասցնել 25-26%-ի: Սրանք վախենալու թվեր են, որովհետև «սրանց հասնելու համար» պետությունը ավելի շատ է «միջամտելու» բիզնեսի գործերին: Չինաստանում հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը 9% է: 2018թ. այս երկրի ՀՆԱ-ն ընթացիկ գներով 13.6 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար էր, գնողունակության գործակցով 27.3 տրիլիոն դոլար, մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն՝ 9770 դոլար, հարկային բեռը՝ 9.2%: Այդ երկրի մրցունակությունը, հարաբերական առավելությունը մյուս երկրների նկատմամբ էապես պայմանավորված է նաև այս ցուցանիշներով: Բիզնեսի ու բնակչության վրա ունեցած սոցիալական բեռի առումով սարսափելի մեծ տարբերություն կա սրա և ԱՄՆ-ի ու ԵՄ երկրների միջև:
Մեր կառավարության քաղաքականության մեջ այս գործոնների հարաբերակցությունը հստակ չի երևում: Ավելին՝ լղոզված է կառավարության քաղաքականության պատկերն ընդհանրապես: Փաշինյանի ու իր կառավարության ծրագրերում ամենակարևոր խնդիրը չկա, չի երևում, թե գործող կառավարությունը ինչպես է պատկերացնում իր մասնակցությունը կամ պետության դերը հասարակության կյանքում, տնտեսության մեջ: Տնտեսական մոդելի ընտրությունը, զարգացման հնարավորությունները միանշանակ պայմանավորված են դրանով: Ինչքան հստակ լինի կառավարության, պետության անելիքը, դրանով պայմանավորված պարզ կլինի նաև, թե որն է ընտրվել որպես երկրի զարգացման մոդել: Առայժմ պարզ չի, թե պետության մասնակցության դերը որն է:
Առաջին կարևորագույն խնդիրը, որ նոր կառավարությունը դրել է իր առաջ, կառավարման արդյունավետության բարձրացումն է, որը միանշանակ ընդունելի է, որն իր մեջ պարունակում է ամեն ինչ: Իսկ որո՞նք կարող են լինել կառավարման արդյունավետության բարձրացման ուղիները: Դա լրացուցիչ պետական կարգավորումների վերացումն է, սրանց պարզեցումը, փոքր, կառավարելի, արդյունավետ պետական մոդել ունենալը: Չափորոշիչ չէ 12, թե 14 նախարարություն: Կարող է լինել 20, բայց մոբիլ ու արդյունավետ աշխատող: Կարևորը նախարարների թիվը չէ: Ստեղծվել են երկու մոնստր նախարարություններ կասկածելի կառավարման արդյունավետությամբ ու կառավարելիությամբ, քանի որ սրանցում ընդգրկված են բազմաթիվ բնագավառներ, ու այդքանով հանդերձ՝ այդ նախարարություններն աշխատում են հին մտածողությամբ: Եթե սրանք ժամանակի ընթացքում փոխված լինեին և արդյունքում տրանսֆորմացվեին նոր կառավարության մտածողության կառույցներին, ապա այդ միավորումը կամ անջատումը այդքան ցավալի չէր լինի: Բայց երբ հին մտածողությամբ փորձում են տրանսֆորմացվել արհեստական ստեղծված նոր կառույցի մեջ, արդյունքում մեխանիզմը չի աշխատում, դժգոհությունները շատ են, իրականացվող ռեֆորմները չեն երևում: Իսկ դա կարող է բերել կառավարության ծրագրում ամրագրված սկզբունքային մոտեցումների ձախողման: Կրթության ոլորտում, զուտ կրթության մասով հետևողականություն է դրսևորվում: Իսկ տնտեսական, հատկապես հարկային քաղաքականության մասով, անհանգստության լրջագույն հիմքեր կան: Ամեն ճյուղ իր պատկերացումներն ունի, և այդ պատկերացումների մեջ յուրաքանչյուրը փորձում է վերմակը իրեն քաշել, ֆինանսական միջոցներով հանդերձ: Իսկ ֆինանսական միջոցներ հայթայթելու ամենահեշտ ձևը հարկեր ավելացնելն է, ինչն էլ հիմա փորձում են անել:
Պետք է հստակեցնել նպատակը. ուզում ենք զարգանա՞լ, ներդրումներ ունենա՞լ, թե՞ առանց զարգանալու, առանց ներդրումներ ունենալու սոցիալական հարցեր լուծել: ԱՄՆ-ում տնտեսության մեջ պետական կարգավորման առաջին տնտեսական ուղղվածության օրենքը եղել է հակատրաստային օրենքը, որն ընդունվել է 1890-ին, այն բանից հետո, երբ էքսոմոբիլի սեփականատեր Ռոքֆելերը սկսեց չարաշահել իր նավթային մենատիրության հնարավորությունները:
| տարեթիվ | բովանդակություն | Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ | |
| 1. | 1890թ. | Մրցակցության ապահովություն | 5000 ԱՄՆ դոլար |
| 2. | 1913թ. | Եկամտահարկ | 6000 ԱՄՆ դոլար |
| 3. | 1930թ. | Աշխատանքային պայմաններ | 8000 ԱՄՆ դոլար |
| 4. | 1936թ. | Թոշակներ | 8000 ԱՄՆ դոլար |
| 5. | 1950-1960թ. | Անվտանգության թույլտվություններ | 15000 ԱՄՆ դոլար |
| 6. | 1970թ. | Աղքատության դեմ պայքար | 20000 ԱՄՆ դոլար |
Աղյուսակից երևում է, որ այն, ինչ մենք փորձում ենք այս փուլում անել միանգամից, ԱՄՆ-ում արվել է 80 տարվա ընթացքում: Դա մի երկրում, որն իր սոցիալական քաղաքականությամբ ձգտում է սոցիալիստականի: Այդ երկիրը կարող է իրեն նման բան թույլ տալ, նույնիսկ պարտավոր է դա անել: Բայց այդքանով հանդերձ՝ այդ երկիրն իրեն թույլ չտվեց գնալ համատարած պարտադիր առողջապահության ապահովագրության: Որովհետև հասկացավ, որ դա լրացուցիչ և շատ վտանգավոր բեռ է բիզնեսի համար, այն էլ այսօրվա համաշխարհային տնտեսական մրցակցության պայմաններում: Մեր դեպքում չի հասկացվում կառավարությունը այդ ռիսկերը գնահատե՞լ է, թե՞ ոչ: Եվ դա անհանգստացնող է: Մենք քաղաքական ու տարածաշրջանային կոնֆլիկտներով պայմանավորված լրջագույն տնտեսական սահմանափակումների մեջ լինելով հանդերձ՝ պետք է կարողանանք տնտեսական զարգացում ունենալ: 10-11% աճի պոտենցիալ դեռ չունենք, մեր պոտենցիալը կմեծանա, երբ որ ներդրումների մեծ հոսք կլինի: Իսկ դա էլ պայմանավորված կլինի կառավարության իրատեսության չափով: Եթե փորձում ենք ծրագրեր իրականացնել, պետք է դա անել իրավիճակի ռեալ պատկերը ունենալով, իրականությունից ելնելով: Եվ նախարարի ցանկությունը դեռ չի նշանակում, որ դա կարող է դառնալ կառավարության, առավել ևս հասարակության համար ընդունելի ուղենիշ: Կառավարության գործունեության մեջ դա բացթողում է:
Ծրագրեր իրականացնելու համար փող, ներդրումներ են պետք: Երբ ուզում ես հասկանալ ներդրումներ չլինելու պատճառները, պարզվում է, որ դա պայմանավորված է առավելապես անորոշություններով, սպասումների չիրականացումով: Այսօրվա ամենամեծ վտանգը դա է: Հեղափոխությունից հետո լուրջ սպասումներ են ձևավորվել: Եթե դրանք չիրականացան, հակառակ պրոցեսն է սկսվելու, որի հետևանքները շատ ավելի վատ են լինելու: Հետևաբար ճիշտ կլիներ, որ սպասումները քիչ լինեին, բայց իրականանային, քան՝ հակառակը: Հիմա ներդրողները ուզում են հասկանալ, թե ինչքան են շարունակվելու բարեփոխումների տրամադրվածությունները, ոչ թե իրականացումը: Անորոշությունները բերում են լրացուցիչ սպասումների: Իհարկե, հիմա մարդկանց, գործարարների վերաբերմունքը փոխվել է: Եթե հարկային, մաքսային վարչարարությունում ինչ-որ բան փոխվում է, հասարակությունը շատ արագ արձագանքում է: Կարծես հասարակությունը շատ ավելի ակտիվ է բարեփոխումներում, քան կառավարությունը: Սա ինձ համար սպասվածից ավելին է: Սա շարունակական կդառնա, երբ կառավարության կողմից միասնական տնտեսական քաղաքականություն իրականացվի՝ մեխանիզմների առկայությամբ և ոչ ֆրագմենտալ, ինչպիսին հիմա կառավարության աշխատանքն է:
Կառավարության յուրաքանչյուր պատասխանատու պետք է գիտակցի, որ իրենց հնարավորություն է տրվել երկիրը ճգնաժամից հանելու: Հատկապես, որ կառավարությունը դեռևս ունի հասարակության լայն աջակցությունը: Մի վտանգ կա, որ իրենք պոպուլիզմով չվարակվեն: Պատասխանատվությունն ու պոպուլիզմը բացառում են միմյանց:
