Կարևոր ակտիվացում դեպի Իսրայել. Հայաստանը պետք է խուսափի Իրանի հետ հակադրությունից

Նոյեմբերի 6-ին մեկնարկել է Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի պաշտոնական այցը Իսրայել: Ավետյաց երկրում մեր երկրի արտգործնախարարը մի շարք հանդիպումներ է ունեցել: Մասնավորապես, հանդիպել է իսրայելական խորհրդարանի՝ Կնեսեթի փոխնախագահի և նախագահի, Իսրայելի տարածաշրջանային համագործակցության նախարարի հետ, որն ամիսներ առաջ պաշտոնական այցով Երևանում էր, ինչպես նաև Երուսաղեմի և ժառանգության հարցերով նախարար Զեև Էլիկինի հետ: Նոյեմբերի 7-ին Երուսաղեմում տեղակայված գրասենյակում կայացել է Հայաստանի արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանի և Իսրայելի վարչապետ, արտաքին գործերի նախարար Բենիամին Նեթանյահուի հանդիպումը: Պաշտոնական այցի շրջանակներում ՀՀ ԱԳՆ-ի ղեկավարն այցելել է Երուսաղեմի Հայոց պատրիարքարան, ինչպես նաև Յադ Վաշեմ հուշամալիր՝ հարգանքի տուրք մատուցելով Հոլոքոստի զոհերի հիշատակին:

Հետաքրքիր փաստեր

Ըստ էության, Հայաստանի արտգործնախարարի պաշտոնական այցը Իսրայել վերջին 5-6 ամիսներին նկատելիորեն աշխուժացած հայ-իսրայելական հարաբերությունների տրամաբանական շարունակությունն է և շատ կարևոր մի հանգրվան: Անշուշտ, չգերագնահատելով դրա նշանակությունը՝ արժե հիշատակել որոշ փաստեր Հայաստան-Իսրայել միջպետական հարաբերությունների պատմությունից, ինչից էլ ավելի ցայտուն կդառնա նման այցելությունների կարևորությունը: ՀՀ ԱԳՆ-ի կայքի՝ 2015 թ. փետրվարին թարմացված տեղեկատվական բազայից տեղեկանում ենք, որ երկու երկրների միջև դիվանագիտական հարաբերությունները հաստատվել են 1992 թ., և այս տարի նշվում է հոբելյանական 25-ամյակը: Բայց ուշագրավ է, որ մինչ այս բարձր մակարդակով վերջին այցը Իսրայել եղել է հեռավոր 2000 թ. հունվարին, երբ աշխատանքային այցով այդ երկիր է մեկնել ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանը: Իսկ արտգործնախարարի մակարդակով աշխատանքային նախորդ այցը 1998-ին կատարել է Վ. Օսկանյանը:

Իրանի գործոնը հայ-իսրայելական հարաբերություններում

Նալբանդյանի և Նեթանյահուի բանակցությունների օրակարգը ևս բավական հետաքրքիր ու հագեցած է եղել, ընդ որում հետաքրքիր էր ոչ միայն բովանդակությունը, այլև այն, թե ինչպես են երկու կողմերը ներկայացրել քննարկված հարցերը: Մասնավորապես, ՀՀ ԱԳՆ-ի պաշտոնական հաղորդագրության մեջ բավական ծավալուն տեքստով նշվում է երկկողմ հարաբերություններին վերաբերող բազմաթիվ հարցերի քննարկման, փոխանակված մտքերի, հարաբերություններն ընդլայնելու պատրաստակամության մասին: Գրված է, որ վարչապետ Նեթանյահուն և արտգործնախարար Նալբանդյանը զրուցել են տարածաշրջանային և միջազգային հրատապ խնդիրների մասին, քննարկել մերձավորարևելյան զարգացումները: Բացի այդ, Նալբանդյանը ներկայացրել է ղարաբաղյան հիմնախնդրի բացառապես խաղաղ կարգավորման ուղղությամբ Հայաստանի և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների ջանքերը: Փոխարենը աղքատիկ են իսրայելական կողմի հաղորդագրությունները: Իսրայելի վարչապետի գրասենյակի պաշտոնական կայքում ընդհանրապես որևէ հիշատակում չկա հայկական պատվիրակության հետ հանդիպման մասին: Իսկ մի քանի լրատվական կայքեր, ինչպես, օրինակ, «The Jerusalem Post» պարբերականի կայքը, գրում են, որ Նեթանյահուն և Նալբանդյանը քննարկել են երկկողմ հարաբերությունների ընդլայնման, ինչպես նաև տեխնոլոգիաների, գյուղատնտեսության և կիբերանվտանգության արդյունաբերության ոլորտում համագործակցությունը զարգացնելու հարցերը: Բացի այդ, ըստ իսրայելական լրատջամիջոցի, Իսրայելի վարչապետը խոսել է ՀՀ արտգործնախարարի հետ «տարածաշրջանում Իրանի աճող ազդեցության և նրա ծրագրերի մասին՝ ամրապնդելու իր ռազմական ներկայությունը տարածաշրջանում»: Հասկանալի է, որ հայկական կողմի հաղորդագրության մեջ նման կետ չկա և դժվար է նույնիսկ դա պատկերացնել: Սա ինքնին խիստ ուշագրավ մի նրբերանգ է, որը ստիպում է մի շարք հարցադրումներ անել այն մասին, թե որոնք են Հայաստանի ուղղությամբ Իսրայելի ակտիվացման իրական շարժառիթները, և ինչ շահեր է իր հերթին պաշտոնական Երևանը հետապնդում Իսրայելի հետ հարաբերություններում:

Հայաստան-Իսրայելը չի պարունակում բաղադրիչ ընդդեմ Իրանի

Արևելագետ Արմեն Պետրոսյանը հենց այս հանգամանքն է առաջին հերթին կարևորում՝ շեշտելով, որ Հայաստան-Իսրայել հարաբերությունները կարող են զարգանալ և առավել արդյունավետ լինել միայն այն դեպքում, եթե դրանց օրակարգը վերաբերի բացառապես երկկողմ հարաբերություններին՝ չներառելով այդ օրակարգի մեջ որևէ երրորդ պետության դեմ գործողությունների ինչ-որ նպատակ: Սա հայ-իսրայելական հարաբերությունների զարգացման ամենակարևոր նախապայմանն է:

Այս դրույթի իմաստը միանգամայն հասկանալի է՝ հաշվի առնելով երկու պետությունների արտաքին քաղաքականության և անվտանգության գլխավոր առաջնահերթությունները: Ըստ էության, Հայաստանի արտաքին քաղաքականության իսրայելական ուղղության ակտիվացումը հրամայական դարձավ վերջին տարիներին և հատկապես 2016 թ. ապրիլյան իրադարձություններից հետո, երբ Հայաստանն ու Արցախը, ինչպես ասում են, իրենց մաշկի վրա զգացին Իսրայելի և Ադրբեջանի սերտ ռազմաքաղաքական համագործակցության և մասնավորապես միլիարդների արժողությամբ սպառազինության մատակարարման հետևանքները: Իսրայելի առաջնահերթ խնդիրներն այս իմաստով տարբեր են: Իսրայելի հիմնական հակառակորդն ու սպառնալիքը տարածաշրջանում շարունակում է մնալ Իրանը, և այս տեսանկյունից ամենևին զարմանալի չէ այն փաստը, որ Իսրայելի վարչապետը Հայաստանի արտգործնախարարի հետ հանդիպման ընթացքում բարձրացրել է «Իրանի ազդեցությանը» դիմագրավելու հարցը:

Թեև մեր զրուցակից Արմեն Պետրոսյանն իր բացատրությունն ունի նշված տեղեկատվական արտահոսքի մասին: Ասում է, որ ընդհանրապես իսրայելական քարոզչամեքենան բավական հետաքրքիր յուրահատկություններ ունի:

«Նախ, իսրայելական լրատվամիջոցների մեծամասնությունը բոյկոտում է վարչապետի գործունեությունը, և այդ մասին նաև վարչապետն է բազմիցս հայտարարել: Մյուս կարևոր առաձնահատկությունն այն է, որ իսրայելական քարոզչամեքենայի գործունեության առանցքային ուղղություններից մեկը Իրանի դեմ քարոզչական պայքարն է: Այս դեպքում ևս Նեթանյահուի և Նալբանդյանի հանդիպման վերաբերյալ տեղեկատվությունն օգտագործվեց Իրանի դեմ»,- «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում նշեց փորձագետը:

Ինչ վերաբերում է բուն հարաբերություններին, ապա Արմեն Պետրոսյանի խոսքերով՝ դրանք ավանդաբար կարևորվել են առաջին հերթին հայ և հրեա ժողովուրդների կողմից, և ցավալին այն է, որ այդ նշանակությունը չի առարկայանում միջպետական հարաբերությունների մակարդակով:

Ամեն դեպքում գլխավոր հարցերից մեկն այս համատեքստում այն է, թե կկարողանա՞ արդյոք հայկական դիվանագիտությունը խուսափել Իրանի և Իսրայելի հետ հարաբերությունները միմյանց հակադրելուց, կամ ինչպե՞ս պիտի զարգացնի իր կապերը Իսրայելի հետ՝ միաժամանակ պահպանելով բարձր մակարդակի հարաբերությունները հարևան և բարեկամ Իրանի հետ:

«Եթե հարցը դիտարկենք Հայաստան-Իրան հարաբերությունների համատեքստում, ապա Հայաստանի իշխանությունները բազմիցս են նշել, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության որևէ ուղղություն չի կարող պարունակել բաղադրիչներ ընդդեմ Իրանի: Իրանը բարեկամական և շատ կարևոր երկիր է Հայաստանի համար, և այս տեսանկյունից Հայաստանի արտաքին քաղաքականության որևէ ուղղություն չի կարող հակասել հայ-իրանական հարաբերություններին: Եթե հարցին մոտենում ենք այս սկզբունքով, ապա կարծում եմ՝ Իրանի կողմից չեն կարող էական դժգոհություններ հնչել Հայաստան-Իսրայել հարաբերությունների զարգացման կապակցությամբ: Սրանք պետք է լինեն բացառապես երկկողմ հարաբերություններ: Նույն ձևով էլ Հայաստանը կարող է դժգոհել Իրան-Ադրբեջան հարաբերություններից, բայց մենք Իրանի կողմից տեսնում ենք հավասարակշռված դիրքորոշում. Իրանը զարգացնում է Ադրբեջանի հետ հարաբերություններն այնպես, որպեսզի դրանք ուղղված չլինեն Հայաստանի դեմ: Այլ հարց է, որ Ադրբեջանն է ցանկանում այդ հարաբերություններն օգտագործել Հայաստանի դեմ, մինչդեռ Իրանը նման մոտեցում չունի: Հենց այս համատեքստում պետք է դիտարկվեն հարաբերությունները՝ որպես հավասարը հավասարի, երկու բարեկամական երկրների միջև հարաբերություններ, որոնց արտաքին քաղաքականության որևէ ուղղություն չի կարող պարունակել բաղադրիչներ ընդդեմ մեկը մյուսի»:

Շատ մի՛ խոսեք, որ չխանգարեք

Մերձավոր Արևելքի ինստիտուտի նախագահ Եվգենի Սատանովսկին հեռանկարային է համարում թե՛ Նալբանդյանի այցը Իսրայել և թե՛ հայ-իսրայելական հարաբերությունները, բայց խորհուրդ է տալիս մամուլին և փորձագետներին քիչ խոսել նման հարցերի մասին, որովհետև դա կարող է վնասել և խանգարել այդ հարաբերություններին: Արևելագետը համոզված է, որ «քաղաքականությունը լռություն է սիրում»:

«Սա սովորական պրակտիկա է: Եթե ու երբ այդ ակտիվացումը կծառայի հարաբերությունների ամրապնդմանը, և վերջապես կճանաչվի Հայոց ցեղասպանությունը Իսրայելում, որին երկար տարիրներ ձգտում են հասնել մեծ թվով պատգամավորներ՝ ելնելով բարոյական նկատառումներից, դա հիանալի բան կլինի»,- «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում մեկնաբանեց Սատանովսկին:

Իսրայելը շրջափակումից դուրս գալու խնդիր ունի

Իսրայել-Հայաստան հարաբերությունների աշխուժացումը որքանո՞վ է առնչվում ավելի լայն տարածաշրջանային գործընթացներին և ընդհանրապես ի՞նչ նշանակություն ունի Իսրայելի մերձավորարևելյան և հարավկովկասյան քաղաքականությունների համատեքստում:

Մեկնաբանելով հարցը՝ արևելագետ Արմեն Պետրոսյանը տեղեկացրեց, որ ընդհանրապես Իսրայելը շատ հետաքրքիր արտաքին քաղաքականություն է վարում՝ դրա հիմքում դնելով բացառապես պետական շահերը:

«Ցանկացած երկրի կամ միջազգային կառույցի հետ հարաբերությունները դիտարկվում են բացառապես Իսրայել Պետության շահերի՝ առաջին հերթին անվտանգային, հետո քաղաքական, տնտեսական և այլ շահերի շրջանակներում: Քանի որ այս երկիրը տասնամյակներ շարունակ եղել է մեկուսացման մեջ տարածաշրջանում՝ պայմանավորված արաբա-իսրայելական հակամարտությամբ և Իսրայելի դեմ արաբական ու մուսուլմանական պետությունների շրջափակման քաղաքականությամբ, այս պայմաններում Իսրայելի համար շատ կարևոր է առհասարակ արտաքին քաղաքականության ընդլայնումը՝ ներառելով նոր ուղղություններ և պետություններ, հատկապես մուսուլմանական երկրներ: Հետևաբար Իսրայելը փորձում է ընդլայնել իր արտաքին քաղաքականությունը և՛ իսլամական աշխարհում, և՛ Հարավային Կովկասում, և՛ առհասարակ հետխորհրդային տարածությունում, և՛ աֆրիկյան երկրների շրջանում, և՛ Արևմուտքում: Մյուս կողմից տեսնում ենք Իսրայելի կողմից այնպիսի դերակատարների հետ ստվերային հարաբերությունների հաստատում, որոնք տասնամյակներ շարունակ բոյկոտել են Իսրայելի հետ հարաբերությունները: Դրանցից կարելի է առանձնացնել Սաուդյան Արաբիան, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Բահրեյնը: Այսպիսով, արտաքին հարաբերությունների տրամագիծն ընդլայնելու առաջնահերթությունը մշտապես եղել է Իսրայելի արտաքին քաղաքականության օրակարգում»:

Ե՞րբ կբացվի դեսպանություն Երուսաղեմում
Ինչ վերաբերում է Երուսաղեմում Հայաստանի դեսպանություն ունենալու խնդրին, փորձագետն ասում է, որ ընդհանրապես որևէ երկրում դեսպանություն բացելն ինքնանպատակ չի լինում, դա պահանջում է հարաբերությունների որոշակի մակարդակ. «Մենք ունենք դեսպան, որը համատեղությամբ Եգիպտոսում է, բայց այս պահին երկու երկրները չունեն այն մակարդակի հարաբերությունները և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական ոլորտներում, որպեսզի դեսպանություն բացելու անհրաժեշտություն առաջանա: Նախ և առաջ պետք է զարգացնել հարաբերությունները, ապա դրանք էլ ավելի ընդլայնելու նպատակով արդեն մտածենք դիվանագիտական հաստատություններ բացելու մասին»:

Երկկողմ հետաքրքրության ոլորտներ

Ամեն դեպքում կան կոնկրետ ոլորտներ, որտեղ երկու երկրներն էլ շահագրգռված են զարգացնելու երկկողմ համագործակցությունը, և այդ ոլորտները մատնանշվել են նաև Նեթանյահու-Նալբանդյան հանդիպման ընթացքում: Դրանք են մասնավորապես տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, գիտությունը և կրթությունը, զբոսաշրջությունը, գյուղատնտեսությունը:

«Եթե երկկողմ օրակարգ մշակվի՝ բազմաթիվ բնագավառներում հնարավոր է բավական լուրջ ձեռքբերումներ ակնկալել: Այստեղ շատ կարևոր մի հանգամանք կա՝ երկու ժողովուրդների փոխադարձ տրամադրվածությունը, որը շատ դրական է: Հաշվի առնելով ամբողջ աշխարհում տիրող հակասեմականությունը՝ դա շատ կարևոր է հրեա ժողովրդի պարագայում: Հրեաների համար որևէ պետության հետ նոր հարաբերությունների հաստատման դեպքում կարևոր է այդ ժողովրդի ընկալումը հասկանալ: Դրական ընկալման պարագայում հարաբերությունները միայն խրախուսվում են: Այս առումով մենք ունենք հնարավորություն լավ հարաբերություններ հաստատելու Իսրայելի հետ, որովհետև երկու ժողովուրդների միջև կա դրական վերաբերմունք, և նաև կա լուրջ ներուժ, որը կարելի է առարկայնացնել»,- եզրափակեց մեր զրուցակիցը: