HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Բանտից բանտ ճանապարհորդություն՝ էտապ

սկիզբը

Ճանապարհ դեպի Պերմի բանտ

Վոլգոգրադի բանտից մեզ դուրս բերեցին ցերեկով։ Ժամանակի հեռավորությունը ոչ ամսաթիվ եւ ոչ էլ այլ նրբություններ ինձ հիշել թույլ չի տալիս։ Բայց իմ նպատակը ժամանակագրությունը չէ։ Ես ավելի շատ ցանկանում եմ նկարագրել խորհրդային շրջանում կալանավորների դատապարտվելուց հետո կալանավայր տեղափոխվելու պրոցեսը՝ էտապը, որն այդ շրջանի կալանավորների կյանքի ամենադաժան դրվագներից մեկն է միշտ համարվել։ Այսօրվա ընթերցողը մեկ բան պետք է հիշի․ ինչ էլ, որ լինի, ինչ կարգի կալանավայրեր էլ որ լինեն այսօր, ինչ վերաբերմունք էլ որ լինի, միեւնույնն է, այսօրվա վիճակը խորհրդային շրջանի վիճակի հետ համեմատել հնարավոր չէ։ Այսօրվա կալանավորն ունի այնպիսի հնարավորություններ, որպիսիք խորհրդային շրջանում երազել անգամ հնարավոր չէր։ Այսօրվա ամենակարեւոր ձեռքբերումը դրսի աշխարհի հետ կապն է։ Կալանավորը կարող է զանգահարել եւ իր հարազատներին տեղեկացնել իր վիճակի մասին։ Կան փաստաբաններ, որոնք իրավունք ունեն եւ կարողանում են հետաքրքրվել իրենց պաշտպանյալների ճակատագրով։ Կան տեսակցությունների բազմաթիվ հնարավորություններ։ Կա հարազատին սնունդ փոխանցելու եւ, զարմանալի է, բողոքելու, բողոքը բարձրաձայնելու ու հանրության սեփականություն դարձնելու իրավունք ու հնարավորություն։ Ամենակարեւորը կապն է ու գոռալու, աղաղակելու, սեփական ձայնը լսելի դարձնելու հնարավորությունն է, մի բան, որ խորհրդային շրջանում ԻՍՊԱՌ բացառվում էր։ Միայն քաղաքական կալանավորների դեպքում էր, որ եթե, իհարկե, տեղեկատվությունը հնարավոր լիներ դուրս փոխանցել, ապա արեւմտյան ռադիոձայները մի կարճ ժամանակ կաղաղակեին, մնացած բոլոր դեպքերում կալանավորը մեն-մենակ էր ջարդող, ոչնչացնող ու ռեպրեսիվ այդ հզորագույն համակարգի դեմ։ Չկային իրավապաշտպաններ, չկային միջազգային կառույցներ, չկային հումանիտար ոլորտում պետական պարտավորություններ։ Օրերով, շաբաթներով, ամիսներով կալանավորի հարազատները նրանից կարող էին տեղեկություններ չունենալ։ Կալանավորը ամիսներով կարող էր մնալ մենախցում, եւ ոչ ոք չէր իմանալու, թե ինչ է կատարվում նրա հետ։ Կապի բացակայությունը հյուծում ու, շատ դեպքերում, կամազրկում էր կալանավորին, ծայրահեղ ու չարդարացված քայլերի էր դրդում։ Մարդիկ երակներ էին կտրում, հացադուլներ էին հայտարարում, ինքնավնասումներ էին անում, միայն թե իրենց հարազատներից լուր ունենան կամ լուր կարողանան փոխանցել։

Մեզ դեպի գնացք տարան, երբ մյուս կալանավորներին արդեն տեղավորել էին վագոնում։ Չորսով քայլում էինք ավտոմատավոր զինվորների ու շների ուղեկցությամբ։ Մոտեցանք գնացքին, մեծ դժվարությամբ կարողացանք բարձրացնել Մարզպետին, ինչպես նախորդ անգամ, տեղավորվեցինք առանձին կուպեում, եւ որոշ ժամանակ անց գնացքը շարժվեց։

Էտապում գտնվող կալանավորները չգիտեն, թե ուր են իրենց տանում։ Նրանց ոչ ոք չի տեղեկացնում դրա մասին։ Այդպես եղել է միշտ։ Մեր դեպքն այլ էր, մենք գիտեինք, որ Պերմի մարզում են գտնվում քաղաքական կալանավայրերը, իսկ թե մեզանից ով որ կալանավայրում կլինի՝ էական չէր մեզ համար։ Տրամաբանությունը եւ աշխարհագրությունը հուշում էին, որ շուտով, մի քանի օրից մենք արդեն տեղ ենք հասնելու։

Գնացքն ուղղություն վերցրեց դեպի Պերմ։ Մեր հաջորդ կանգառը Կիզել քաղաքի բանտն էր։ Գնացքի կայանման վայրից մինչեւ Կիզելի բանտ այնքան էլ հեռու չէր, որովհետեւ մեզ բանտ տարան ոտքով։ Մեր այս «անցումը» ինձ վրա շատ է տպավորվել եւ ոչ մի կերպ հիշողությունիցս չի ջնջվում։ Այդ տարածաշրջանի բնակիչներին կալանավորների ներկայությամբ չես զարմացնի։ Յուրաքանչյուր շրջանին ու քաղաքին կից կան մի քանի կալանավայրեր, որոնցից յուրաքանչյուրը տեղավորում է մի քանի հազար կալանավոր։ Բնակիչների մի մասը մշտական կալանավորներ են, մի մասը՝ կալանավայրերի աշխատակիցներ, մի մասն էլ՝ հսկա գործարանների աշխատակիցներ։ Կիզել քաղաքը հիմնադրվել է 1750թ․։ Այսօր այն մահացող քաղաքների շարքին է դասվում։  

Մեզ տարան քրեականների հետ միասին, ու մեր երթը այնքան տարօրինակ տեսք ուներ, որ այդ քաղաքի՝ կալանավորների մշտական ներկայությանը սովոր քաղաքացիները կանգնում ու ապշած հայացքով մեզ էին հետեւում։ Ահագին թվով՝ մոտ մի 80-100 քրեական կալանավորներ էին։

Էտապ. գնացքից բանտ կամ հակառակը

Ամառ էր, ու նրանց հիմնական մասը, եթե ոչ բոլորը, առանց վերնաշապիկ էին։ Քայլում էին ազատ՝ ի ցույց դնելով դաջվածքներով պատված իրենց մարմինը։ Նրանց շարժուձեւը, հայացքներն անգամ խոսում էին նրանց անուղղելի հանցագործ լինելու մասին։ Քրեականների երկար ձգված այս շարասյանը ուղեկցում էին ավտոմատներով զինված չորս զինվորներ՝ երկուսը շարքի առջեւից, իսկ երկուսը՝ շարքի վերջում։ Քրեականների շարասյան առջեւից, մի քանի քայլով նրանցից առանձնացված, տանում էին մեզ՝ չորս փոքրամարմին քաղաքական կալանավորներիս, ձեռնաշղթաներով ու լրացուցիչ՝ եւս երկու ավտոմատավոր զինվորներով։ Պատկերն այսպիսին էր․ մեր առջեւից քայլում էին երկու ավտոմատավորներ, ապա ես ու Մարզպետը, մեր հետեւից Ալեքսանդր Մանուչարյանն ու Սամվել Եղիազարյանն էին։ Մեր շղթան փակում էին քրեականների շարասյան առջեւի ավտոմատավորները։ Մենք չորսս գտնվում էինք չորս զինված զինվորների միջեւ։ Ձեռնաշղթաներով կապված մեր ձեռքերում մեր ուսապարկերն էին ու իմ օգնությամբ քայլող Մարզպետը։ Կողքից աներեւակայելի հետաքրքիր ու տարօրինակ պետք է թվար, թե ինչու են այս չորս փոքրամարմինները այսպես առանձնացված, ձեռնաշղթաներով ու առանձին հսկողության տակ, իսկ հաղթանդամ քրեականների ողջ բազմությունը առանց շղթաների ու առանց հատուկ հսկողության։ Մեր չորսից միայն Սամվելն է քիչ բարձրահասակ։ Նրա հասակը գերազանցում է 1,70-ը, իսկ մենք երեքով 1,60-ի սահմաններում ենք։ Ինչեւէ․․․ հասանք բանտ, եւ մեզ քրեականների հետ միասին տեղավորեցին մի մեծ, երեւի մի 20-30 տեղանոց խցում։ Քաղաքի փողոցներով նման շուքով մեր  անցումն իր ազդեցությունը թողել էր։ Քրեականները մեզ հատուկ հարգանքով էին վերաբերվում եւ ամեն կերպ փորձում էին աջակցել ու օգնել։

Երբ մեզ ուտելիք բերեցին, Մանուչարյանը սարսափով պարզեց, որ գնացքի վագոնում է թողել իր պրոթեզ ատամնաշարը։ Նա ուներ, իհարկե, ատամնաշար բերանում, բայց մյուսը պահեստային էր։ Յուրաքանչյուր պրոթեզ ունեցող կալանավոր գիտի, որ իր հետ պետք է ունենա պահեստային պրոթեզ, հակառակ դեպքում, եթե մեկը վնասվի, ապա մինչեւ պատժաչափի ավարտ մնալու է առանց ատամների՝ բոլոր տխուր հետեւանքներով հանդերձ։ Մեզ փոխանցվեց Մանուչարյանի վիշտը, որն այդ պահին իր ծանրությամբ չէր զիջում Մարզպետի վիճակին։

Գիշերը Կիզելի բանտում կարողացանք հանգիստ քնել, իսկ առավոտյան նախաճաշ կոչվող ճաշն ուտելուց հետո մեզ կրկին հանեցին բանտից ու կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայով դեպի գնացք տարան։ Այստեղ տեղի ունեցավ այն հրաշքներից մեկը, որոնք մեր ճանապարհին անընդհատ ուղեկցել են մեզ։ Մեզ, ինչպես կարգն է, տեղավորեցին քրեականներից առանձին։ Մանուչարյանն իր սովորության համաձայն, նա մշտապես նույն կերպ էր վարվում, անմիջապես բարձրացավ կուպեի երկրոդ հարկի տախտակամած ու պառկեց։ Ողջ ճանապարհը նա այդ հարկում է անցկացրել։ Բարձրանում էր վերեւ, որ ոչ ինքը մեզ խանգարի, եւ ոչ էլ մենք իրեն, ու վերեւից զրուցում էր մեզ հետ։ Պատմում էր իր մասնագիտություններից, որ շատ էր սիրում։ Իսկ նրա մասնագիտություններն էին վիմագրություն, նկարչություն արվեստ։ Այս առարկաներն էլ նա դասավանդել էր։ Իր հակախորհրդային բնութագրված ստեղծագործությունները, որոնց պատճառով էլ նա դատապարտվեց, ստորագրել էր Վինար կեղծանվամբ։ Չեկիստները ողջ նախաքննության ընթացքում փորձել էին վերծանել, թե ինչ է նշանակում Վինար, բայց չէին կարողացել։ Միայն քրեական գործի ավարտին ինքը՝ Մանուչարյանն էր համաձայնել բացատրել, թե ինչ է նշանակում Վինար։ Իսկ Վինարը կազմված էր վիմագրություն, նկարչություն, արվեստ բառերի սկզբնատառերից։ Մեզանից ամենավատը Մանուչարյանի վիճակն էր։ Կինը հոգեկան խնդիրների պատճառով գտնվում էր հոգեբուժարանում, իսկ երկու անչափահաս տղաները՝ տանը։ Ինչպե՞ս են, ի՞նչ են անում, ունե՞ն խնամող՝ նա չգիտեր։ Բարձրաձայն սրա մասին խոսել նա չէր սիրում, բայց մտահոգ հայացքում այս ամենը կար։ Ու հանկարծ Մանուչարյանը ճչաց․

- Այ քեզ հրաշք, ատամներս․․․

Ու ցույց տվեց մեզ թղթի մեջ փաթաթած իր պրոթեզը։ Փաստորեն, այն վագոնը, որը մեզ Կիզել էր բերել, ողջ գիշեր կանգնած է մնացել կիսակայարանում, իսկ առավոտյան մենք հայտնվել ենք ոչ միայն նույն վագոնում, այլեւ նույն կուպեում, որտեղ առոք - փառոք մեզ էր սպասում Մանուչարյանի պրոթեզը։ Բոլորս էլ աներեւակայելի ուրախ էինք։ Սրտանց ուրախ լինելու համար շատ բան պետք էլ չի։

Կրկին ճանապարհ դեպի Պերմի բանտ

Մեր գնացքը նորից ուղղություն վերցրեց դեպի Պերմի բանտ։ Դատելով ամեն ինչից, մենք գնացքում եղած օրերի ընթացքում մի քանի անգամ մոտեցել ու հեռացել էինք Պերմից։ Կիզելը գտնվում է Պերմից 250կմ հեռավորության վրա եւ մի 5-6 ժամվա ճանապարհ է։ Ահա այդ ճանապարհը մենք անցել ենք աներեւակայելի երկար։ Երեւանից դուրս ենք եկել հունիսի սկզբներին, մի քանի օրից եղել ենք Ռոստովի բանտում, իսկ Ռոստովից Պերմի մարզում գտնվող կալանավայրեր հասել ենք օգոստոսի վերջերին։ Ողջ այդ ընթացքը անցել է գնացքների մեջ, որոնք մեզ պտտել են Պերմի մարզի կայարաններով, կիսակայարաններով ու փոքր ու մեծ բանտերով։ Տարբեր կուպեների կալանավորների հանում ու տեղը նորերին էին բերում, իսկ մեր ընթացքը վերջ չուներ։ Տեղացի կալանավորներից հարցնում էինք՝ հեռու՞ է Պերմը։ Պատասխանում էին, որ հեռու չէ, բայց մեր ճանապարհը չէր ավարտվում։ Մեզ ուղղակի կայարանից կայարան էին պտտում ու սպասում էին, թե ինչ փոփոխություն կլինի Մարզպետի վիճակում։ Բայց նաեւ որեւէ մեկը չէր մոտենում մեզ ու չէր հարցնում, թե ինչպես ենք կամ՝ ինչպես է զգում Մարզպետը։ Մեր եւ ուղեկցողների միջեւ զրույցներ տեղի չէին ունենում։

Հերթական անգամ դեպի Պերմ ընթանալու ժամանակ մեր կուպե բերեցին մի լատիշի, որը նույնպես քաղաքական բանտարկյալ էր։ Արդեն դատապարտվել էր եւ էտապով տանում էին կալանավայր։ Նա Լատվիայում շատ հայտնի Յուրիս Բումեյստերն էր։ Հետագայում՝ 36-րդ գաղությում եղած շրջանում ես նրա հետ, չնայած մեր տարիքների տարբերությանը, մտերմացա։ Նրա հայրը եղել էր 20-րդ դարի սկզբի սոցիալիստական շարժումների ակտիվ մասնակից եւ Լատվիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության հիմնադիր։ Աշխատել էր Լենինի հետ։ Հոր հետքերով գնացած որդին ընդհատակում գործող սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ղեկավարներից մեկն էր։ Յուրիս Բումեյստերը ծնվել էր 1918թ․։ Մեզ հանդիպելուց նա արդեն 63 տարեկան էր։ Մասնագիտությամբ ինժեներ էր, խորացել էր ձկնորսության մեջ էլեկտրոնիկայի ներդրման բնագավառում։ Քանի որ նրա գիտական աշխատանքը պաշտոնապես գաղտնի էր համարվել՝ նրա ընդհատակյա գործունեության բացահայտումից հետո նրան դատել էին ոչ թե հակախորհրդային գործունեության, այլ՝ հայրենիքի դավաճանության հոդվածով եւ դատապարտել 15 տարվա ազատազրկման։ Սա առաջին քաղբանտարկյալն էր, որ մենք հանդիպեցինք մեր ճանապարհին։ Մի քանի ժամից, երբ մոտեցանք Պերմ քաղաքին, նրան տարան, իսկ մենք՝ հերթական պտույտին պատրաստ՝ մնացինք գնացքում։

Մի քանի օրից, որերորդ անգամ դեպի Պերմ ընթանալիս, հանդիպեցինք հաջորդ քաղբանտարկյալին։ Այս անգամ մեր ուղեկիցը խարկովցի իրավապաշտպան, մասնագիտությամբ հոգեբույժ Անատոլի Կորյագինն էր։ Կորյագինի հետ ես եղել եմ իմ առաջին՝ 37 համարի գաղութում։ Ես միշտ խուսափել եմ կալանավայրային կոլխոզներից՝ ընդհանուր տնտեսությունից, բայց 37-րդ կալանավայր մտնելուց հետո Կորյագինի հետ ունեցել ենք ընդհանուր տնտեսություն։ Սրա իմաստն այն է, որ դու եւ ընկերդ կամ մի քանի ընկերներ, միացնում եք ձեր ուտելիքը, այն դառնում է ընդհանուր ձեզ համար, եւ դուք սնվում եք միասին։ Եթե չեմ սխալվում՝ հայաստանյան կալանավայրերում այդ կոլխոզը կոչվել է «հացընկերություն»։ Հետագայում Կորյագինին տեղափոխեցին Չիստոպոլի բանտ։ Նա ծնվել էր 1938թ․, իսկ դատապարտվել հրապարակումների համար, որոնք բացահայտում էին, թե ինչպես են խորհրդային իշխանություններն օգտագործում հոգեբուժարաններն այլախոհության դեմ պայքարում։ Սա կոլտնտեսային իմ առաջին ու վերջին փորձն է եղել։ Կորյագինը առաջին բժիշկն էր, որ հանդիպեց մեզ մեր այդ երկար ճամփորդության ընթացքում։ Նա ստուգեց Մարզպետին, շոշափեց կրծքավանդակը եւ կողոսկրերը, չափազանց ուռած ուսն ու հաստատեց մեր կասկածը, որ մեզ կալանավայր չեն տանի մինչեւ որ Մարզպետը չկազդուրվի։ Հետագա բժշկական ստուգումը, որ անցել էր Մարզպետը արդեն 7 տարի անց՝ 1987թ․ վերջին, Միացյալ Նահանգներում, ցույց էր տվել, որ Մարզպետի մոտ կոտրված են եղել կողոսկրերը, որոնցից մեկը մխրճվել էր թոքի մեջ ու վնասել այն։ Երբ հասանք Պերմ, Անատոլի Կորյագինին տարան, իսկ մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհն, ու մեկ անգամ էլ գիշերեցինք Կիզելի բանտում։ Ժամանակ անց, արդեն որերորդ անգամ Պերմ ուղեւորվելու ճանապարհին, Մարզպետը քնեց ու երկար։ Նման բան, ողջ ընթացքում, չէր եղել։ Մի քանի ժամ խորը քնելուց հետո արթնացավ ու հայտարարեց․

- Ամեն ինչ լավ է լինելու։ Ես կապրեմ։

Նրա խոսքի մեջ վստահություն կար։ Եւ իրոք, կամաց - կամաց նա սկսեց շարժվել, առանց օգնության բարձրանալ ու ինքնուրույն քայլելու փորձեր անել։ Հաջորդ անգամ Պերմ հասնելիս արդեն մեզ դուրս բերեցին վագոնից եւ տեղափոխեցին Պերմի բանտ։ Բանտ մտնելուց մի քանի հսկիչների հետ միասին մեզ դիմավորեց տարօրինակորեն բարեհամբույր մի սպա։ Մեր գործերն արդեն նրա ձեռքին էին։ Պերմի բանտում քաղբանտարկյալների ներկայությունը զարմանք չի հարուցում եւ լրացուցիչ հարց ու պատասխանի տեղիք չի տալիս։ Այստեղ հաճախ են քաղբանտարկյալներ լինում։

- Թող հայր եւ որդի նույն խցում լինեն, -իմ ու Մարզպետի նույն ազգանունը ունենալու, Մարզպետի ծերացած տեսքի եւ Մարզպետի՝ ինձ հենված լինելու հանգամանքները հաշվի առնելով ասաց սպան։ Մեզ առանձնացրեցին Սանդրոյից ու Սամվելից։ Հաջորդ անգամ ես նրանց հանդիպեցի արդեն 1988թ․ Երեւանում, իմ ազատ արձակվելուց հետո։

Խցում Մարզպետն արդեն օր օրի իրեն ավելի լավ էր զգում։ Մենք այդ բանտում երկար մնացինք՝ մինչեւ որ Մարզպետն սկսեց ազատ տեղաշարժվել։

Պերմի բանտի արտաքին տեսքը

Երկարատեւ ճանապարհորդությունից հետո մեզ այդ բանտում մեկ անգամ բաղնիք տարան։ Բաղնիքն, իհարկե, կեղտոտ էր, բայց յուրաքանչյուրիս տնտեսական օճառի մեկական փոքր կտոր տվեցին, եւ մենք ուրախությամբ մտանք այդ լողարան կոչված տեղը։ Այնտեղից հիշողությանս մեջ մնացել են բազմաթիվ ժանգոտած խողովակները, որոնց բոլոր միացման հանգույցներից ջուր էր ցայտում, չափազանց տաք, համարյա եռման, ջուրը եւ բորբոսնած պատերը։ Ջրի տակ մտնելուց անմիջապես հետո ես դուրս թռա ու սկսեցի ծեծել լողարանի երկաթյա դուռը հսկիչին ջրի չափազանց տաք լինելու մասին տեղեկացնելու համար, բայց արձագանք չկար։ Հսկիչը, ամենայն հավանականությամբ, մեզ այնտեղ փակելուց հետո հեռացել էր եւ կմոտենար միայն մեզ այնտեղից տանելու նպատակով։ Այլ ելք չկար։ Այսքան ժամանակ անց լողանալը պարտադիր էր։ Արդեն օգոստոս ամիսն էր իր ավարտին մոտենում, իսկ մենք՝ չհաշված Ռոստովի բանտի լողանալու փորձը, որը ոչ մի կերպ լողանալ համարվել չէր կարող, վերջին անգամ լողացել էինք մայիսին սկզբին՝ Երեանի ՊԱԿ-ի մեկուսարանում։

Լողանալուց ուշադիր հետեւում էի Մարզպետին։ Նրա ուսի ուռուցքն արդեն անցել էր։ Նա բավականին ազատ կարողանում էր շարժել ձեռքերը, անհանգստություն էր պատճառում միայն խորը շնչելիս առաջացող ցավը, բայց դրա վրա արդեն ուշադրություն չէինք դարձնում։

Մի քանի օրից մեզ տարան Չուսավոյ քաղաք։ Հենց Չուսավոյի շրջանում էլ գտնվում են քաղաքական կալանավայրերը։ Այնտեղից կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայով մեզ տարան Պոլովինկա ավանում գտնվող 37-րդ կալանավայր եւ որպես կարանտին տեղավորեցին կալանավայրի պատժիչ մեկուսարանի տարբեր խցերում։ Առաջին անգամ որպես մահճակալ ծառայող փայտյա տախտակամածի վրա փռելու նպատակով մեզ մաքուր անկողին տվեցին։ Եկավ կալանավայրի բժշկուհին, որին ես անմիջապես տեղեկացրեցի, որ մենք պատված ենք ոջիլներով։ Ինձ վրա մեր այս էտապը ծանր նստեց։ Ես ձեռք էի բերել սնկային հիվանդություն, որի բուժումը մի քանի տարի տեւեց, մաշկային այլ խնդիրներ էլ կային, որոնք համեմատաբար հեշտ վերացան, բայց ոջիլն ինձ համար հոգեբանական այն սահմանն էր, որը հաղթահարել ես չէի կարողանում։ Մեր հագուստը մեզանից վերցրեցին, մեզ մշակեցին ինչ-որ դեղերով, արդյունքում ոջիլներն արագ վերացան, ապա մեզ բաղնիք տարան։ Սա արդեն երջանկություն էր։ Մեզ բաղնիք տարան առանձին-առանձին, որովհետեւ կարանտին մտնելու պահից ես ու Մարզպետն արդեն տարբեր կալանավայրերի կալանավորներ էինք համարվում։ Ճիշտ է, մենք գտնվում էինք նույն հասցեի տակ, բայց իրար տեսնել կամ հանդիպել չէինք կարող։ Արդեն ասել եմ՝ 37-րդ կալանավայրը բաժանված էր երկու մասի՝ փոքր եւ մեծ գաղութ։ Փոքրում գտնվում էր Մարզպետն, իսկ մեծում՝ ես։ 1981թ․ սեպտեմբերից ես Մարզպետին տեսնել չեմ կարողացել, բայց մինչեւ 1982թ․ վերջը մենք հանդիպել ենք պատժիչ մեկուսարանում՝ երբ եւ նրան, եւ ինձ պատժելու նպատակով մեկուսարան են տեղափոխել։ Այնտեղ մենք գտնվել ենք մեկուսարանի տարբեր խցերում, բայց իրար հետ խոսելու հնարավորություն ունեցել ենք։ Վերջին անգամ Մարզպետին տեսել եմ 1994թ․, երբ նա Հայաստան էր եկել։ 2000թ․ նա 60 տարեկանում վախճանվեց քաղցկեղից։

Մինչեւ 1985թ․ ինձ անընդհատ կալանավայրից կալանավայր են տեղափոխել, բայց սրանք արդեն էտապ անվանել, բառի իսկական իմաստով, չեմ կարող, որովհետեւ այս կալանավայրերը գտնվում էին Պերմի մարզի նույն շրջանում եւ իրար մոտ, ամենաշատն իրարից 50-60կմ հեռավորության վրա։ Այս էտապները տեւել են մի քանի ժամ։

 Հաջորդ լուրջ էտապն իմ կյանքում եղել է 1985թ․, երբ ես արդեն ավարտել էի հինգ տարվա ազատազրկման իմ ժամկետը եւ պետք է երեք տարվա իմ աքսորը կրեի։ Այն սկսվել է 1985-ի ապրիլին եւ ավարտվել նույն թվականի հուլիսին։ Ճիշտ է, այս էտապը չի եղել նույնքան դաժան, որքան նկարագրածս է, բայց նաեւ զուրկ չի եղել իր հմայքից։

Դեպի Մագադան 

1985-ի ապրիլի ամենավերջին, չնայած այն հանգամանքին, որ իմ պատժաչափն ավարտվում էր հունիսին, ինձ 36-րդ կալանավայրից անսպասելի տարան։ Իշխանն արդեն մահացել էր, բայց այդ մասին կալանավայրում մենք դեռ չգիտեինք։ Դատելով այն հանգամանքից, որ մեզ հանձնարարել էին հավաքել Իշխանի իրերը՝ կարելի էր եզրակացնել, որ նրան Չիստոպոլի բանտ են տանում։ Նա 6 ամսով գտնվում էր կալանավայրին կից բանտում եւ այնտեղից խախտումների համար միայն Չիստոպոլի բանտ կարելի էր տանել կամ այլ կալանավայր՝ 37 կամ 35։ Նրա մահվան մասին ես տեղեկացա շատ ավելի ուշ՝ երեւի 1985-ի օգոստոսին, արդեն Մագադանի մարզի իմ աքսորավայրում։

Կալանավայրի աշխատանքային հատվածից ընդմիջման ժամին մեզ բերեցին ճաշելու, որից հետո կրկին պետք է աշխատանքային հատված տանեին։ Հերթով կարդում էին կալանավորների անուններն ու բաց թողնում։ Երբ հասան իմ անվանը՝ հանձնարարեցին, որ դուրս գամ կողք ու սպասեմ։ Բոլորին աշխատանքային հատված ուղարկելուց հետո, ինձ հանձնարարեցին հավաքել իրերս ու սպասել հրահանգների։ Արդեն պարզ էր, որ վերջին օրս է կալանավայրում։ Ինձ կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայով տարան 35-րդ կալանավայրին կից հիվանդանոց, որը միակն էր բոլոր չորս քաղաքական կալանավայրերի համար։ Այնտեղ ինձ այցելության եկան Հայաստանի չեկիստները, զրույց ունեցան ու հեռացան։ Այլ առիթով ես անդրադառնալու եմ մեր այս հանդիպմանը եւ զրույցին։ Միայն ասեմ, որ նրանցից հարցրեցի Իշխանի մասին, եւ նրանք ստեցին՝ ասելով, որ մինչեւ ինձ հանդիպելը զրուցել են Իշխանի հետ։ Հիվանդանոց կոչվող այդ վայրից ինձ տարան Պերմի բանտ, որտեղ չորս տարի առաջ եղել էի Մարզպետի հետ։ Շատ բան էր փոխվել։ Ես արդեն փորձառու կալանավոր էի եւ դեպքերին ու դեմքերին այլ կերպ էի նայում։ Մի 10-15 օր, եթե ոչ ավել, մնացել եմ այդ բանտի առաջին հարկում գտնվող խցերից մեկում։

Սկզբում խցում մենակ էի։ Ավելի ուշ ինձ մոտ բերեցին Օստրոգլյադ ազգանունով մի «զոլավոր» կալանավորի։ Նրա մարմինը ծածկված էր խորը սպիներով։ Նա Ազատ Արշակյանի եւ Աշոտ Նավասարդյանի հետ հատուկ վտանգավոր ռեցիդիվիստների համար նախատեսված կալանավայրից էր։ Տարիների ձեռք բերած փորձս ինձ հուշում էր, որ նրա ներկայությունը պետք է հանգիստ ընդունեմ, բայց նաեւ չափազանց զգույշ լինեմ։ Ամեն ինչ, ցանկացած տեսակի սադրանք հնարավոր էր։ Սովորական կռվից սկսած մինչեւ ինքնավնասում եւ հայտարարություն, որ ես եմ նրան վնասել։ Շատ ավելի ուշ, արդեն Երեւանում, Աշոտից ու Ազատից տեղեկացա, որ կասկածներս ճիշտ են եղել, եւ որ այդ Օստրոգլյադը իրենց գաղությում հայտին սադրիչ է եղել եւ հաճախ է ինքնավնասման ակցիաներ իրականացրել։

Ինձ շատ էր հետաքրքրում, թե որտեղ եմ ես աքսորվելու։ Հինգ տարուց ավելի հարազատներիս չէի տեսել։ Մշտապես տեսակցության իրավունքից զրկված եմ եղել։ Մտածում էի՝ եթե հարմար ու համեմատաբար մոտ տեղ լինի, ապա հայրս կկարողանա այցելել ինձ։ Օստրոգլյադը հանձն առավ հսկիչներից մեկի միջոցով ճշտել ու ինձ ասել։ Մի քանի  օրից նա ինձ ասաց, որ ես մնալու եմ Պերմի մարզում եւ լինելու եմ այդ մարզի հյուսիսում գտնվող Կրասնովիշերսկի շրջանում։ Նորությունն ինձ շատ ուրախացրեց։ Ճիշտ է, Կրասնովիշերսկը Պերմից մի 300կմ հյուսիս է, բայց, բոլոր դեպքերում, Պերմի մարզ գալն այնքան էլ դժվար չի լինի մերոնց համար։ Ինքնաթիռ կա, գնացքներ կան։

Կարճ ժամանակ անց Օստրոգլյադին մոտիցս տարան, իսկ մի քանի օրից ինձ հանձնարարեցին պատրաստվել եւ իրերով դուրս գալ։ Իմ ուսապարկում գրքեր էին ու ծխախոտ։ Այն ժամանակ ես ծխում էի։ Համաձայն կալանավայրի չգրված կանոնների, ես գրքերը պետք է թողնեի կալանավայրում։ Տասնամյակներ շարունակ կալանավորների թողած գրքերի հաշվին է, որ կալանավայրերն ունեին հարուստ եւ բազմազան գրականություն։ Ես իմ ունեցած գրքերի մեծ մասը թողեցի կալանավայրում, բայց մի քանիսը, որոնք ինձ համար շատ կարեւոր էին, վերցրեցի ինձ հետ։ Հավաքվեցի ու դուրս եկա։ Երեկո էր, կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենան արդեն սպասում էր։ Ես բարձրացա մեքենա, ինձ ուղեկցող երկու զինվորները, մեկը սլավոնական, իսկ մյուսը, որ շատ հաղթանդամ էր, միջին ասիացու արտաքինով, փակեցին իմ դուռն ու նստեցին իրենց համար նախատեսված միջանցքում,  նրանց հրամանատար կապիտանը նստեց վարորդի կողքին, ու մենք շարժվեցինք։

Ինձ համար ամենաանցանկալի տարբերակը ավտոմեքենայով մինչեւ աքսորավայր հասնելն էր։ Ցանկալին գնացքն էր։ Ավտոմեքենայի թափքում 300 կմ գնալը դաժան էր լինելու։ Բայց մեծ եղավ զարմանքս, երբ կարճ ժամանակից մեքենան կանգ առավ, ու զինվորները դուրս եկան։ Լսվող աղմուկը հուշում էր, որ մենք օդանավակայնում ենք։ Անսահման ուրախացա։ Ուրեմն, ինձ օդանավով են աքսորավայր տանելու։ Ուրախացա, բայց նաեւ զարմացա։ Ոչ մի կերպ գլխումս չէր տեղավորվում, որ հնարավոր է ինձ օդանավով տանեն Պերմի մարզի մի քաղաքից մյուս քաղաք։ Դա բացառվում էր։ Զինվորներն սկսեցին զրուցել իրենց մոտեցած մեկի հետ։ Դատելով զրույցի ոճից՝ մոտեցողը պետք է որ նույնպես զինվորական լիներ։ Վերջապես հնչում է երկար սպասված «ու՞ր եք գնում» հարցը։ Լարվում եմ, որ հանկարծ բան բաց չթողնեմ ու լսում եմ կարճ պատասխանը․

- Մագադան։

Կրասնովիշերսկը սուտ դուրս եկավ։ Թե նրանց ինչի՞ն էր պետք այդ խաղը, այդպես էլ ինձ համար մութ մնաց։ Չի բացառվում, որ չեկիստներն այստեղ որեւէ դեր չեն էլ ունեցել, եւ սա ուղղակի  Օստրոգլյադի նախաձեռնությունն է եղել։ Իսկ Օստրոգլյադին ինձ մոտ բերելը այլ նպատակ էր հետապնդում։ Նա ինձ մոտ պետք է վստահություն ձեռք բերեր ներկայանալով որպես Ազատի ու Աշոտի ընկեր, ապա պետք է ինձ հասցե տար, որի հետ ես աքսորից նամակագրական կապ պետք է հաստատեի։ Նա ինձ եւ հասցե տվեց, եւ ծածկագիր, որով պետք է իրականացվեր մեր նամակագրությունը, բայց ես մեր զրույցի ընթացքում արդեն գիտեի, որ այդ հասցեով նամակ չեմ գրելու եւ այդ ծածկագրից չեմ օգտվելու։ Մագադան, ուրեմն Մագադան, բոլորովին էլ դեմ չեմ։ Արդեն պարզ է, թե ինչու օդանավով։ Մագադան գնացքներ չեն գնում։ Այնտեղ հավերժական սառցակալված գոտի է, եւ երկաթգիծ չկա։

Կարճ ժամանակից մենք արդեն օդանավում էինք։ Սալոնի այն հատվածը, որտեղ մենք էինք, առանձնացված էր մյուս հատվածից վարագույրով ու բացարձակ դատարկ էր։ Այնտեղ միայն ես էի ու իմ ուղեկցորդները։ Մի նստարանին՝ լուսամուտի մոտ, նստած էի ես ձեռնաշղթաներով, իմ կողքին նստած էր կապիտանը, առջեւի նստարանին զինվորներից մեկը, իսկ մյուսը՝ հետեւի նստարանին։ Հետեւում՝ մինչեւ վարագույրը, կային եւս մի քանի դատարկ նստարաններ։ Այսպես մենք ուղղություն վերցրեցինք դեպի արեւելք։ Վստահ էի, որ սալոնում ձեռնաշղթաները հանելու են, բայց չհանեցին։  Ստյուարդեսան մեզ ուտելիք բերեց։ Հարկ չհամարեցի խնդրել ու հենց ձեռնաշղթաներով էլ իմ բաժինը կերա։ Վրդովված էի, որ սալոնում մնում եմ ձեռնաշղթաներով։ Այդ պատճառով էլ մինչեւ մեր համատեղ թռիչքի ավարտը նրանց հետ երեւի հինգ բառ չեմ փոխանակել։ Ստյուարդեսան մոտեցավ ամանները տանելու եւ հարցրեց․

- Որեւէ բան էլի կցանկանա՞ք։

Կապիտանը մեր բոլորի փոխարեն կարճ պատասխանեց․

- Ոչ։

- Ես ձեզ չեմ հարցնում, -անսպասելի վրա բերեց ստյուարդեսան։

Նրան, անկասկած, վրդովվեցրել էր իմ ձեռնակապերով լինելը։ Ես ժպտացի ու ասացի, որ ոչինչ չեմ ցանկանում, ու նա հեռացավ։

Քիչ անց օդաչուների խցիկից դուրս եկավ մեկը, մոտեցավ մեզ եւ մտերմիկ տոնով հարցրեց․

- Տղեք, սիգարետ ունե՞ք։

Օդանավում, բնական է, ծխել չէր կարելի։ Ես ուտելուց հետո, սովորության համաձայն, հանել էի ծխախոտի տուփը ու ծխելու ցանկությունը սպանելու նպատակով այն ձեռքում շուռումուռ էի տալիս։ Օդաչուի հարցին ի պատասխան ես կապած ձեռքերով նրան մեկնեցի ձեռքումս գտնվող տուփը։ Նա «Պրիմա», իհարկե, չէր ծխելու, շնորհակալություն հայտնեց, բայց գլանակ չվերցրեց, ապա հայացքը կապիտանին ուղղելով ասաց․

- Ամոթ է, ու՞ր է փախչելու օդանավից։

Երեւի կապիտանը հասկացավ վիճակի ողջ անհեթեթություը եւ հանեց ձեռնակապերս։ Ինքս մինչեւ վերջ կապած ձեռքերով գնալուն արդեն պատրաստ էի։

Մեր օդանավը վայրեջք կատարեց Նովոսիբիրսկի օդանավակայանում։ Ինձ ձեռնակապեր հագցրեցին, դուրս բերեցին օդանավից ու տարան դեպի օդանավակայանի ոստիկանական հենակետ։ Կապիտանը ներս մտավ ու երկար ինչ-որ բան էր բացատրում ոստիկաններին։ Պարզ է, առաջարկում էր, որ ինձ մինչեւ հաջորդ ինքնաթիռ փակեն իրենց հենակետում։ Ոստիկանները, ամենայն հավանականությամբ, տեղեկանալով թե ով եմ ես, ինչ հոդվածով եմ դատված, տեսնելով իմ անձնական գործի վրայի կարմիր գիծը՝ մերժեցին։ Ու կապիտանը, առանց երկար մտածելու, ձեռնաշղթայով շղթայեց ինձ ոստիկանական հենակետի առջեւում գտնվող ջեռուցման խողովակին, հանձնարարեց, որ զինվորներն իմ կողքից չհեռանան ու գնաց։ Հանուն արդարության պետք է ասեմ, որ աթոռ ունեի եւ նստած էի։ Մենք այդ օդանավակայանում մնացինք մի 4-5 ժամ, մինչեւ հաջորդ օդանավը, որը մեզ պետք է Յակուտսկ տաներ։ Շատ արագ օդանավակայանում լուր տարածվեց, որ ջեռուցման համակարգին շղթայված մարդ կա, ու մարդիկ, ինչպես գազանանոցում, մոտենում, դիտում ու հեռանում էին։ Հետաքրքիր էին ծիկրակող երեխաները։ Ինձ թվում է այդ օրը օդանավակայանում էին գտնվում անսահման թվով երեխաներ, որովհետեւ ինձ դիտելու համար եկածների վերջը չէր երեւում։ Զինվորներից մեկը գնաց պաղպաղակի հետեւից, ինձ նույնպես հարցրեցին՝ ցանկանու՞մ եմ արդյոք։ Ես մերժեցի։ Շատ ժամանակ էր, որ պաղպաղակ չէի կերել, եւ երկար ու անհայտ ճանապարհին օրգանիզմս փորձության ենթարկելը սխալ կլիներ։ Վերջապես եկավ կապիտանը, արձակեց ինձ, ու գնացինք դեպի օդանավ։ Այս անգամ արդեն օդանավում ձեռնակապերս հանեցին։ Օդանավը լիցքավորման համար վայրէջք կատարեց Յակուտսկում։ Լիցքավորման ընթացքում ես եւ իմ ուղեկիցները մնացինք սալոնում։ Կրկին օդ բարձրացանք ու վայրէջք կատարեցինք Մագադան քաղաքի օդանավակայանում, որտեղ կապիտանը ինձ հանձնեց այլ ուղեկցորդների։ Նրանք առանց ձեռնաշղթաների ինձ կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայով տեղափոխեցին Մագադանի բանտ։ Արդեն մայիսի վերջերն էր։ Չնայած այն հանգամանքին, որ պատժաժամկետս ավարտվում էր հունիսի 6-ին, ես այս բանտում մնացի մինչեւ հուլիս կեսերը։ Պատճառն սկզբում ինձ անհայտ էր, բայց երբ հասա այն բնակավայրը, որտեղ պետք է կրեի իմ երեք տարվա աքսորը՝ հասկացա։ Այնտեղ էր գտնվում մի էստոնացի քաղբանտարկյալ, որի պատժաչափը ավարտվում էր հուլիսին։ Միայն այն պատճառով, որ մենք իրար չհանդիպենք, ինձ պահեցին բանտում։ Նրա ազատ արձակվելուց հետո նոր ինձ կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայով այլ կալանավորների հետ միասին դուրս բերեցին Մագադանի բանտից եւ հռչակավոր Կոլիմյան մայրուղով տարան դեպի իմ աքսորավայր՝ Սուսումանի շրջանի Բուկանդիա բնակավայր։

Ես արդեն սովորել էի կալանավորական կյանքին ու ինձ բանտում մնալու հետ կապված անհանգստության նշաններ չէի ցուցաբերում։ Սովորական խորհրդային բանտ էր՝ իր բոլոր անհարմարություններով հանդերձ։ Օրը երեք անգամ կերակրում էին, մեկ ժամով զբոսանքի էին տանում, երբ գրիչ էի խնդրում՝ տալիս էին, անգամ թողնում էին ինձ մոտ եւ, ի տարբերություն Պերմի բանտի կամ այլ կալանավայրերի՝ անմիջապես չէին գալիս խուզարկության, որ գրածս տանեն։ Սա է պատճառը, որ մոտս մինչեւ այսօր պահպանվել են Մագադանի բանտում արված որոշ գրառումներ։ Կանանց հարկաբաժինը կից էր իմ խցին, եւ ես նրանց բարձրաձայն զրույցների ու քրեական աշխարհում տարածված պարզաբանում-կռիվների մշտական ունկնդիրն էի։ Խուցս անկյունային էր։ Հատուկ էին այսպես ընտրել, որ մյուս կալանավորների հետ քիչ շփումներ ունենամ։ Կողքիս խցում կանայք էին, ու շփումներս նրանց հետ էր։ Խցերից մեկի լուսամուտից պարանի օգնությամբ իմ խուց փոխանցեցին կոնֆետներ ու մի գրություն, որտեղ պատը ծեծելով իրար հետ զրուցելու պայմանական նշաններն էին։ Երբ ես խցում մենակ էի, այդ պայմանական նշաններով հաղորդակցվում էի նրանց հետ։ Ավելի ուշ, երբ ինձ մոտ խցակից բերեցին, ես այդ կապը փակեցի՝ տեղեկացնելով նախապես հարեւան խուց, որ խցակիցս կարող է վտանգավոր լինել։ Այդ բանտից ամենաշատը հիշողությանս մեջ մի կալանավոր աղջիկ է մնացել։ Այդ աղջիկը կարողանում էր տարբեր երգչուհիների նմանակելով երգել նրանց երգերը։ Հատկապես լավ էր ստացվում նրա մոտ, երբ լինում էր զբոսարանում։ Հսկիչները չէին խանգարում, ու նա ոգեւորված երգ երգի հետեւից երգում էր։  

- Հե՜յ քաղաքական, ի՞նչ ես ուզում, որ քեզ համար երգեմ, -ուրախ գոռում էր նա, երբ հանգամանքներն այնպես էին դասավորվում, որ զբոսարանի տարբեր խցերում լինում էինք նույն ժամին։

 Խցակիցս մի տարեց մարդ էր, որից փորձում էի տեղեկանալ, թե մագադանյան կյանքն ինչ նրբություններ է պարունակում։ Առաջին տեղեկությունս այն էր, որ այնտեղ ապրողների ճնշող մեծամասնությունը խմում է, եւ որ հարբեցողների ու նարկոմանների համար Մագադանից ոչ հեռու մի փոքր գյուղում, որը չգիտես ինչու կոչվում է Արարատ, առանձին կալանավայր կա։ Եւ երբ նարկոմաններից կամ հարբեցողներից որեւէ մեկի նկատմամբ այդ ընդհանուր ռեժիմի կալանավայր տանելու վճիռ է կայացվում, ասում են՝ այսինչին կամ այնինչին տարան Արարատ։ Այսօր այդ Արարատ ավանն արդեն չկա։

Հին տպավորություն է, թե Մագադանի մարզը ամբողջությամբ լցված է կալանավայրերով։ Իրականում 1980-ական թվականներին այնտեղ քիչ կալանավայրեր կային։ Այսօր էլ ավելի քիչ են մնացել, որովհետեւ մարդիկ՝ կյանքի վատ պայմաններից ելնելով, հեռանում են այդ վայրերից։ Ամբողջական ավաններ ու քաղաքներ են դատարկվում՝ վերածվելով ուրվական-քաղաքների։ Արդյունքում փակվում են նաեւ կալանավայրերը։ Այն ավանը, որտեղ ես իմ աքսորն եմ անցկացրել, այսօր նույնպես ավան-ուրվական է։ Ոչ ոք այնտեղ չի ապրում։ Մինչեւ 1950-ականներ, իրոք, այնտեղ ամեն քայլափոխի կալանավայրեր են եղել։ Հիմա էլ՝ տայգայում զբոսնողն ամեն քայլափոխի կարող է տեսնել նախկին կալանավայրերի հետքեր՝ փշալարերի կամ վանդակաճաղերի մնացորդներ, ցանկապատերի սյուներ եւ այլն։

Դեպի Բուրկանդիա

Մի գեղեցիկ օր ինձ հանձնարարեցին հավաքել իրերս եւ դուրս գալ խցից։ Կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայի մեջ մի 15-20 կալանավոր կար։ Ինձ առանձին նստեցրին մեկտեղանոց նեղլիկ խցում ու փակեցին դուռը։ Դռան վրա՝ վերեւի հատվածում շնչելու համար մի քանի ոչ մեծ անցքեր են արված։ Դուռը փակելուց հետո մարդն իրեն զգում է դագաղում։ Ոչ մի ազատ շարժում անել հնարավոր չէ։ Կարճ ժամանակ անց սկսում են ցավել բոլոր մկաններդ ու հոդերդ։ Չես կարող ոտքերդ մեկնել, չես կարող կանգնել, չես կարող ձեռքերդ տարածել։ Լավ է դեռ, որ ես փոքրամարմին եմ։ Պատկերացնում եմ, թե ինչ չարչարանք է հաղթանդամ մարդու համար նման խցում երթեւեկելը։ Յուրաքանչյուր կալանավոր տեղափոխող ավտոմեքենայի մեջ, հատուկ վտանգավոր հանցագործների համար, կա նման երկու խուց։ Այս խցում երկար մնալը բարդ է, բայց՝ ոչինչ անել չես կարող, դիմանալ է պետք։

Մագադանյան տարածությունները հազարավոր կիլոմետրեր են։ Կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայով նման տարածություններ անցնելը մեծ դժվարությունների հետ է կապված։ Անգամ սովորական ու հարմարավետ ավտոմեքենաներով տեղաշարժվելն է ծանր։ 

 Ես տեղյակ չեմ, թե ինչ են իրենցից ներկայացնում կալանավորներ տեղափոխող ժամանակակից ավտոմեքենաները։ Դատելով մամուլում եւ համացանցում հրապարակված տեղեկություններից դրանք հարմարավետության առումով դրական տեղաշարժ են արձանագրել։ Բայց, եթե անգամ ոչինչ էլ փոխված չլինի, ինչը Հայաստանում կամ Ռուսաստանում ավելի քան հավանական է, միեւնույնն է հայաստանյան տարածությունների իմաստով այս դժվարությունը մագադանյանի հետ համեմատության եզրեր ունենալ չի կարող։

Մեկ տեղանոց խուց ավտոմեքենայում

Մի 100-150կմ գնալուց հետո ավտոմեքենան հանգստի համար կանգ առավ։ Ընդհանուր խցի կալանավորներին դուրս հանեցին, որ մի քիչ շարժվեն ու հանգստանան, իսկ իմ խցի միայն դուռը բացեցին։ Ուղեկցող վաշտի հրամանատարը պահանջեց, որ ես մնամ խցում նստած, միայն ոտքերս կարող եմ բացված դռնից մեկնել դեպի միջանցք։ Կանգառը վիճակս լավացնելու հնարավորություն էր ստեղծել, եւ ես որոշեցի օգտվել առիթից ու դիմեցի վաշտի հրամանատարին, որ ինձ էլ մյուսների պես դուրս թողնի։ Նա համաձայնեց, բայց ասաց, որ ձեռնաշղթաներ է հագցնելու։ Ես համաձայնեցի՝ միաժամանակ ավելացնելով, որ անիմաստ միջոցառում է, բացատրեցի, որ իմ ազատազրկումն ավարտվել է, գնում եմ աքսոր եւ փախուստի դիմելն, այն էլ ինձ անծանոթ այս անծայրածիր տայգայում, իմ կողմից հիմարություն կլինի։ Հավաստիացրեցի, որ որեւէ բան չի պատահելու։ Ինձ միացան նաեւ մյուս կալանավորները․

- Հրամանատար, այդպես գնալը հնարավոր չէ, մարդ եղիր, -հորդորում էին նրանք, ու վաշտի հրամանատարը տեղի տվեց։ Ես ոչ միայն դուրս եկա մենախցից ու մյուսների պես ներքեւ իջնելով շարժվելու ու հանգստանալու հնարավորություն ստացա, այլեւ մեքենա նստեցնելիս ինձ տեղավորեցին ընդհանուր խցում։

Մեզ հետ Չուկոտկայից երկու երիտասարդներ էին, որոնց համար ամենհետաքրքիր բանը ծառերի գոյությունն էր։ Ընթացքի ժամանակ նեղլիկ լուսամուտից ծառ տեսնելիս իրար ասում էին․

- Տես, տես, ծառ է։

Կալանավորները ծիծաղում էին նրանց այս բացականչությունների վրա, բայց, ընդհանուր առմամբ, նորմալ մարդիկ էին։ Հիմնականում առաջին անգամ դատվածներ, որոնցից ոմանք կալանավայր էին ընկել, ինչպես իրենք էին ասում՝ «ոսկու համար»։ Գալիս են այստեղ աշխատելու ու գումար վաստակելու, բայց չեն դիմանում գայթակղությանը եւ ոսկի են գողանում։ Ոսկին այնտեղ ամենուր է, բայց գողանալ, իհարկե, չի կարելի։ Հատուկ ծառայությունների գործակալները շատ են ու չբռնվելու հավանականությունն աննշան է։ Գողացողները շատ շուտ բռնվում են, ինչից հետո փակվում են նրանց գումար վաստակելու բոլոր ծրագրերն, ու սկսվում է կալանավորի ոդիսականը։

Մի 250-300կմ անցնելուց հետո մեզ գիշերելու համար տեղավորեցին ճանապարհին գտնվող բանտերից մեկի մի մեծ ու ընդհանուր խցում։ Խցի միայն մի պատի երկայնքով ձգվում էր մետաղյա երկհարկանի իրար կպած մահճակալների՝ մահճակալ-տախտակամածների շարքը։ Արդեն ուշ էր, տեղավորվեցինք այդ մահճակալ կոչվող կոնստրուկցիաների վրա ու քնեցինք։ Գիշերվա մի պահ ես արթնացա սարսափելի ու սրտխառնուք առաջացնող հոտից։ Մարդիկ քնած էին։ Ինձանից ոչ հեռու մի երկուսը ցածրաձայն զրուցում էին։ Հարցրեցի նրանց, թե ի՞նչ հոտ է, բայց նրանք միայն ուսերը թոթվեցին։ Կամ չէին զգում այդ զզվելի հոտը կամ նշանակություն չէին տալիս։ Ողջ գիշեր չքնեցի։ Առավոտյան մեզ ուտելիք հիշեցնող ինչ-որ բան բերեցին, որից նույն հոտն էր գալիս։ Ես չկերա։ Նույնիսկ ծխել չէի կարողանում։ Այդ հոտն անգամ իմ գրպանում եղած սիգարետից էր գալիս։  Մեզ խցից հանեցին ու տեղափոխեցին մի մեծ սրահ, որտեղ մեզ միացավ կալանավորների մի նոր ոչ մեծ խումբ։ Սրանք արդեն կրկնահանցագործներ էին։ Իմանալով, որ գալիս եմ խիստ ռեժիմի կալանավայրից ու քաղաքական եմ, առաջարկեցին միասին ճաշել։ Հենց տեղում, հատակին դրված ուսապարկերի ու տոպրակների վրա ուտելիք դրեցին։ Ամենաիսկական տնական ուտելիքներ էին։ Այսքան տարի անց, առաջին անգամ, նորմալ ու տնական ուտելիք կերա։

Մեզ հանձնարարվեց հավաքել իրերը։ Երբ բանտի ղեկավարներից մեկը հերթով կարդում էր դեպի կալանավորներ տեղափոխող մեքենա գնալու ենթակա կալանավորների անունը, իմ անվանը հասնելուց եւ հոդվածս տեսնելուց հետո մի տեսակ չարացած վրա բերեց․

- Էս, քեզ գնդակահարելը քիչ է։ (Да тебя расстреливать мало).

Ես վրդովված հակադարձեցի նրան, ասելով, որ նա պետք է աչքերը լայն բացի եւ իր ձեռքում եղած թղթում գրված տեղեկությունը մինչեւ վերջ ու ուշադիր կարդա։ Բանն այն է, որ Ռուսաստանի քրեական օրենսգրքում 65-ը լրտեսության հոդվածն էր, իսկ 67-ն էլ պատերազմ հրահրելու նպատակով օտարերկրյա ներկայացուցչի նկատմամբ տեռորիստական ակտ իրականացնելն է։ Հայաստանում 65-ը հակախորհրդային ագիտացիա եւ պրոպագանդան էր, իսկ 67-ը առանձնապես վտանգավոր պետական հանցագործության ուղղված կազմակերպության ստեղծում։ Ցուցակում իմ անվան դիմաց պետք է գրված լիներ 65 եւ 67 հոդվածներ ըստ Հայկական ՍՍՀ քր․ օր․-ի։ Նա հաստատ բաց էր թողել «Հայկական ՍՍՀ» բառակապակցությունը եւ ինձ որպես լրտես կամ տեռորիստ էր դիտարկում։

Լարվածությունը մեղմեց կրկնահանցագործներից մեկը՝ տեղից բղավելով․

- Քաղաքացի պետ, նա Հայաստանից է, քաղաքական է, այնտեղ նշված են Հայաստանի հոդվածները։

Սպան, իհարկե, զգաց իր սխալը, բայց որպեսզի չստացվի, թե ինքը նահանջում է, հանձնարարեց, որ իմ ուսապարկը խուզարկեն։ Ես հանգիստ բացեցի ուսապարկս, ոտքով առաջ հրեցի ու մի կողմ քաշվեցի։ Սպան նույնպես մոտեցավ ոչ մեծ ուսապարկս խուզարկող հսկիչին ու մի քանի գրքից, ատամի 2-3 խոզանակից ու մի քանի տուփ՝ կալանավայրում ատամի մածուկին փոխարինող ատամի փոշուց բացի այլ բան չտեսնելով մի կողմ քաշվեց, եւ ես ուսապարկս վերցրած դուրս եկա։ Դրսում ինձ սպասում էր երեկվա ուղեկցող վաշտը։ Այս անգամ արդեն առանց ավելորդ խոսքուզրույցի ինձ տեղավորեցին ընդհանուր խցում, եւ մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը Կոլիմյան մայրուղով։

Լեռնային արդյունաբերության զարգացմանը զուգահեռ 1920-ական թվականներից սկսած խորհրդային իշխանությունները Հեռավոր Արեւելքում սկսեցին տեղական ճանապարհների ցանց կառուցել։ Տեղանքը հարուստ է ոսկով եւ այլ թանկարժեք օգտակար հանածոներով։ Քանի որ հավերժական սառցակալման գոտի է՝ երկաթգիծ կառուցելը բացառվում է։ Մնում էր ավտոճանապարհը։ Խորհրդային իշխանություններն իրենց առջեւ խնդիր դրեցին կառուցել մայրուղի, որը կմիացնի Յակուտսկ քաղաքը Մագադան քաղաքին։ Որպես ձրի աշխատուժ օգտագործվում էին կալանավորները, որոնց ձմեռը 40-50 աստիճան սառնամանիքի, իսկ ամռանը մոծակների ու տարատեսակ այլ մժեղների խայթոցների պայմաններում ստիպում էին կառուցել այդ ճանապարհը։ 1931թ․սկսած ճանապարհի շինարարությունը տեւել է մինչեւ 1953թ․։ Այդ ընթացքում սպանվել են հազարավոր կալանավորներ։ Բոլորովին էլ ծայրահեղություն չէ, երբ ասում են, որ այդ ճանապարհը կառուցվել է մարդկային ոսկորների վրա ու խորհրդային իշխանության համար ոչինչ չարժեցող մարդկային կյանքերի գնով։ Այսօր այդ ճանապարհն ունի 2032կմ երկարություն, որից 1197կմ ձգվում է Յակուտիայի տարածքով, իսկ 835-ը՝ Մագադանի։

Ահա այս ճանապարհով՝ հանգստանալու համար ընդամենը մեկ կանգառ կատարելով, հասանք Սուսուման քաղաքի բանտ։ Սուսումանը համանուն շրջանի շրջկենտրոն է ու գտնվում է Կոլիմյան մայրուղու վրա։ Ինձ առանձնացրեցին բոլորից եւ տեղավորեցին բացարձակապես դատարկ մոտ 10-15 տեղանոց մի խցում։ Այդ հսկա խուցը միայն մի խիստ փոքր վանդակապատ լուսամուտ ուներ, այն էլ գետնից այնքան բարձր, որ դեպի լուսամուտ ձգվելու ու այնտեղից ինչ-որ բան տեսնելու ոչ մի հնարավորություն չկար։ Դատելով լուսամուտի բարձրությունից, խուցս պետք է որ նկուղային  հարկում լիներ։ Գիշերը կրկին սկսեցի զգալ նույն անտանելի հոտը։ Հատկապես այն սաստկանում էր, երբ ծխել էի փորձում։ Մտքովս անցավ, որ սա կարող է ծխելը թողնելու լավ առիթ հանդիսանա։ Ուշադրությունս շեղելու նպատակով որոշեցի այդ մեծ խցի միակ կիսախավար լամպի տակ նստած կարդալ, բայց չէր ստացվում։ Ոչ մի կերպ կենտրոնանալ չէի կարողանում։ Պարզ էր արդեն, որ գիշերն այստեղ եմ մնալու։ Ամբողջ ցավն այն է, որ առջեւում շաբաթ-կիրակի է։ Կասկածներս հիմնավոր դուրս եկան։ Երկու օր մնացի այդ խցում։ Որեւէ մեկն ինձ հետ չէր խոսում։ Միայն օրը երեք անգամ ուտելիք էին բերում ու լուռ հեռանում։ Անկասկած, հսկիչներին հանձնարարված էր զրույցի չբռնվել հետս։ Հակառակ դեպքում հետաքրքրասեր հսկիչները պետք է արդեն անհաշիվ հարցեր տված լինեին։

Երկուշաբթի առավոտյան 11-ի կողմերն ինձ դուրս բերեցին։ Գեղեցիկ, տաք ու լուսավոր ամառային առավոտ էր։ Ինձ դիմավորեց Սուսումանի շրջանի պետական անվտանգության կոմիտեի պետն իր տեղակալի հետ։ Ողջունեցին որպես հին ծանոթի ու նստեցինք իրենց գազիկը։ Նման ճանապարհորդությունից հետո փափուկ մեքենան անսովոր էր։ Ուղեւորվեցինք դեպի Սուսուման քաղաքի ոստիկանություն։ Մինչ ես նստած էի ոստիկանության հերթապահ մասում, չեկիստներն իմ փաստաթղթերն էին ձեւակերպում։ Ապա ինձ տարան աքսորյալի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող բաժնի պետի մոտ, որը կին էր։ Նա ինձ տեղեկացրեց՝ քանի որ իմ ազատազրկման ժամկետն ավարտվել է հունիսի 6-ին, բայց ես մեկ ամսից ավել գտնվել եմ կալանավայրում, ապա իմ կալանավայրում անցկացրած մեկ օրը երեք է հաշվվելու։ Կատարեց բոլոր թվաբանական հաշվարկներն ու տեղեկացրեց ինձ, որ ես ազատ եմ արձակվելու երեք տարի անց, բայց ոչ թե հունիսին, այլ ապրիլին։ Մեկ ավել ամիս բանտերում անցկացնելը տվեց իր արդյունքը՝ երեք ամիս շուտ եմ ազատ արձակվելու։ Ապա պետանվտանգության պետի տեղակալի հետ միասին ուղեւորվեցինք դեպի իմ աքսորավայր։ Ավտոմեքենան վարում էր նա։ Աքսորավայրս Սուսումանից 90կմ հեռու էր։ Այնտեղ հասնելու համար պետք էր շեղվել Կոլիմյան մայրուղուց եւ ուղեւորվել հյուսիս-արեւմուտք՝ դեպի Յակուտիայի սահմանները։ Սա վերջին բնակավայրն է այս տեղանքում, ապա անսահման ու անվերջանալի տայգան է՝ իր աներեւակայելի գեղեցկությամբ։

Ինձ տեղավորեցին ավանում եղած երկու հանրակացարաններից մեկում։ 1985թ․ ամառն էր։ Մոծակներ, մժեղներ, արեւից տաքացած հավերժական սառցակալության վերին բարակ շերտի հալոցք եւ ավելորդ ու խանգարող խնդիրների բացակայություն։ Խնդիրներն սկսվեցին 1986թ․ ընթացքում։ Մարդկանց հետ ես հասցրել էի մտերմանալ եւ լավ հարաբերություններ ունեի։ Սա չեկիստների համար ցանկալի չէր։ Բայց պետք է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ գորբաչովյան պերեստրոյկայի շրջանն էր, ու մարդկանց միջից վախը կամաց-կամաց դուրս էր գալիս։ Նույնիսկ նրանց գործակալներից մարդիկ էին պատահում, որ մեկ-երկու բաժակ խմելուց հետո պատմում էին, թե ինձ հետ կապված իրենց ինչ հանձնարարություններ են տվել։ Այս կցկտուր տեղեկություններից արդեն եզրակացրել էի, որ իմ նկատմամբ նոր գործ է սարքվում ու նույն՝ հակախորհրդային գործունեություն հողվածով։ Սա նշանակում էր, որ ես ազատ չեմ արձակվելու եւ եթե դատապարտվեմ, ապա ճանաչվելու եմ հատուկ վտանգավոր ռեցիդիվիստ ու ուղեւորվելու եմ նույն Պերմի մարզի 36-րդ գաղութ, բայց «զոլավորների» բաժին ու երկար, անչափ երկար ժամանակով։ Մեկ այլ առիթով պատմելու եմ աքսորիս մասին եւ ինձ վրա երկրորդ գործ սարքելու մանրամասները։

1986-ի մայիսին, 49 տարեկանում վախճանվել էր հայրս։ Հարազատներս Երեւանում դիմել էին ՊԱԿ ղեկավարներին, որպեսզի ինձ հորս թաղմանը մասնակցելու համար մի քանի օրով Հայաստան գալու իրավունք տրվի։ Հորեղբայրս պատմում էր, որ ստացել են ոչ թե կտրուկ, այլ շատ կոպիտ մերժում։ Մոտավորապես՝ «էլ էս կողմերը չգաք ու Վարդանի հարցով մեզ չդիմեք» տարբերակով։ Նույն շրջանում Պարույր Հայրիկյանը, որ աքսորի էր Իրկուտսկի մարզում, աքսորից Հայաստան արձակուրդ էր եկել, ապա նաեւ աշխատանքային գործուղում՝ Իրկուտսկի համապատասխան գործարանից Երեւանի գործարան։ Ահա այսպիսի տարբերակված մոտեցումներ կարող էին ցուցաբերել չեկիստները։ Պարույրը, անկասկած, նրանց արյունը ավելի շատ էր պղտորել, քան ես, նա ավելի շատ էր նրանց հանգիստ քունը խանգարել, քան ես։ Վերջին հաշվով 1960-ականների երկրորդ կեսից սկսած նա անընդհատ պայքարել է նրանց դեմ, իսկ իմ պայքարի տարիները մեկ տասնամյակը չէին գերազանցում։ Բայց մոտեցումների ահա այսպիսի տարբերակում կարող էր գոյություն ունենալ։

Չեկիստները վերջապես կարողացան ստանալ ինձ վրա բոլոր օրինական հիմքերով քրեական գործ հարուցելու առիթ։ Առիթն էլ, կարելի է ասել, ես տվեցի։ Աշխատողները վրդովված էին, որ իրենց ուտելիք չեն բերել ու սոված են թողել։ Ես առաջարկեցի գործադուլ անել։ 1986-ի աշունն էր։Մեկ օր մարդիկ չաշխատեցին։ Չեկիստները, բնական է, իմացան, որ նախաձեռնությունն իմն էր։ Գործադուլի մասնակիցներից ոմանք տվել էին բոլոր անհրաժեշտ բացատրությունը իմ «հայտարարությունների» ու իմ արած «կոչերի» կապակցությամբ։ Գործը պատրաստվում էր մեծ արագությամբ։ Ես արդեն սպասում էի, որ ինձ կկալանավորեն։ Բայց ժամանակները փոխվում էին, ու ամեն ինչ չէր, որ կարող էր ընթանալ չեկիստների նախանշած հունով։ Դանդաղ ընթացքով  մոտենում էր ու վերջապես մոտեցավ ու հաստատվեց 1987թ․։ Երկրում իրականություն էր փոխվում։ Գորբաչովը խոստացավ միջազգային հանրությանը, որ սովետում քաղբանտարկյալներ չեն լինի, իսկ եղածներն էլ, բավարար հիմքերի առկայության դեպքում, ազատ կարձակվեն։ Ինձ ազատ արձակելու բավարար հիմքեր չկային, բայց նոր սարքվող գործը սկզբում սկսեց տեղապտույտ տալ, ապա՝ 1987-ի կեսերից ընդհանրապես մոռացության մատնվեց։

Իսկ 1988թ․ ապրիլին, իմ ազատ արձակվելուց մի քանի օր առաջ, չեկիստները սիրով ինձ տեղեկացրեցին, որ պատրաստ են ինձ համար հայրենիք վերադառնալու ինքնաթիռի տոմս գնել։ Ես պետք է միայն տեղեկացնեի իմ երթուղին։ Այնպես է ստացվում, որ նրանք իրենց հաշվին ինձ հասցրեցին աշխարհի ծայրն ու իրենց հաշվին էլ տուն վերադարձրին։ Իմ մեջ նրանց նկատմամբ մեկ կաթիլ չարություն անգամ չի մնացել։ Կարծում եմ՝ չի էլ եղել։

Հրապարակված բոլոր լուսանկարները վերցված են համացանցից

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter