«Առաջին լրատվական»-ի զրույցը ՀՀ գյուղատնտեսության առաջին փոխնախարար Գառնիկ Պետրոսյանի հետ նվիրված է ոլորտի ռազմավարական առաջնահերթություններին:
–Պրն փոխնախարար, այդպես էլ չեն հրապարակայնացվում Հայաստանի գյուղատնտեսության առաջնահերթությունները: Կառավարությունը, Ձեր թիմը, ի վերջո, ճշտե՞լ է մեր գյուղատնտեսության «զարգացման առանցքային ուղիները»: Եթե այո, ապա որո՞նք են դրանք:
– Այսօր ցանկացած երկրի հիմնական խնդիրը շուկայի հարցն է: Աշխարհում այդ առումով «սկսում են վերջից», ուսումնասիրում են շուկայի պահանջարկը և ըստ այդմ՝ որոշում, թե պահանջարկված ապրանքն արտադրելու և արտահանելու ինչ հնարավորություններ կան: Մենք էլ ենք առաջնորդվում այս սկզբունքով: Սա մեր կողմից վարվելիք քաղաքականության առաջին պայմանն է: Հաջորդը շուկաների դիվերսիֆիկացման խնդիրն է: Հիմա մեր արտահանումն ամբողջությամբ զարգանում է ռուսական շուկայի տիրույթում: Արտահանվող գյուղմթերքի ծավալներն օր օրի աճում են, մինչդեռ աշխարհագրությունը նույնն է՝ 90-95%-ը իրացվում է ՌԴ-ում: Դա վտանգավոր է. քաղաքական որևէ խնդիր, ու մենք կարող ենք աննախանձելի իրավիճակում հայտնվել: Հիմա ապրանքը ՌԴ հասցնելու համար հաճախ լուրջ խնդիրներ ենք ունենում: Ահավասիկ՝ Լարսը: Արտահանումը պետք է դիվերսիֆիկացվի, և դրանում մեծ անելիք ունեն մեր դեսպանատների առևտրային ներկայացուցիչները: Միայն գյուղնախը ի զորու չէ լուրջ առաջընթաց ապահովելու:
-ՌԴ-ում խնդիրները սկսվում են Լարսից և շարունակվում Կաբարդինո-Բալկարիայի տարածքում, երբ «անհայտ» մարդիկ կանգնեցնում են մեքենաները ու փող պահանջում: Ճանապարհային ոստիկաններն են պարբերաբար կաշառք պահանջում: Շուկաներում էլ ադրբեջանական մաֆիան է տնօրինում, որի ցանկությունից է կախված հայկական մեքենայի շուկա մտնելն ու ապրանք իրացնելը: Սա է ռուսական շուկայի պատկերը, ինչից անուղղակիորեն հետևում է, որ Հայաստանի գյուղատնտեսության զարգացումը որոշակիորեն կախված է ադրբեջանական մաֆիայից:
– Գույները շատ եք սևացնում, բայց, իրոք, լուրջ խնդիրներ կան: Ցանկանան, թե ոչ՝ արտահանողները ստիպված են խաղի այդ կանոններն ընդունել: Հետևաբար պետք է մտածենք այլընտրանքների մասին: Մեր պարագայում հատկապես գրավիչ են արաբական երկրների շուկաները: Այստեղ էլ խնդիրն այն է, որ մեքենաներով Իրանի տարածքն անցնելիս պարտադիր պայման է, որ ապրանքը Իրանից դուրս գա պարսկական բրենդով: Մինչդեռ արաբական աշխարհում հայկական բրենդն ավելի պահանջարկված է: Մեր սննդամթերքի պահանջարկը այդ շուկաներում շատ մեծ է, և կան գործարարներ, որ պատրաստ են անգամ օդանավով բեռնափոխադրումներ իրականացնել: Հետևաբար պետք է լրջորեն աշխատել բեռնատար օդանավերով մթերք տեղափոխելու ուղղությամբ: Այստեղ լուրջ աշխատանք պետք է իրականացվի կառավարության մակարդակով: Հիմա նշյալ ուղղություններով նախարարությունում ռեսուրսների գնահատում է ընթանում, հստակեցվում են մշակվելիք ծրագրերն ու միջոցների օգտագործման սկզբունքները: Առաջիկայում կունենանք մեր գյուղատնտեսության զարգացման հստակեցված ճանապարհային քարտեզը: Իսկ մինչ այդ մեր այսօրվա գլխավոր խնդիրներից մեկը 1800-2000մ ու ավելի բարձրություններում, որտեղ այլ՝ ավելի բարձրարժեք մշակաբույսեր գրեթե չեն աճում, ցորենի մշակության տարածքների ճշտումն է:
Ինչ վերաբերում է ոլորտային առաջնահերթություններին, մեր գյուղատնտեսությունում առաջատարը պտղաբուծությունն է, բայց՝ լուրջ «սրբագրումներով»: Վերջին տարիներին մեզանում զարկ է տրվել խնձորենու մշակությանը: Ռուսական շուկայում դրա պահանջարկը մեծ է՝ պայմանավորված Արևմուտքից ՌԴ սննդամթերքի ներկրման արգելքով: Դա ժամանակավոր է, և ՌԴ-Արևմուտք թնջուկը հարթվելուն պես մեր խնձորը դուրս է մղվելու այդ շուկայից: Հայաստանի գյուղատնտեսության համար հեռանկարային է կորիզավորների արտադրությունը՝ դեղձ, կեռաս, սալոր, ծիրան: Մեր գյուղատնտեսությունը պետք է զարգանա նոր, ցածրաճ պատվաստակալների վրա պատվաստված սորտերի տարածման ուղղությամբ: Պետք է ապահովենք դեղձի հատկապես փոխադրունակ սորտերի սորտային բազմազանություն: Արդեն մեզանում շրջանառվում են եվրոպական, հրաշալի ապրանքային տեսք ունեցող ու փոխադրունակ սորտեր: Նույնը՝ կեռասի և սալորի պարագայում: Ծիրանենու դեպքում մտածում ենք ցածրաճ բույսերի զարգացման ուղղությամբ, բայց սրանք շուտ են ցրտահարվում, ինչը լուրջ խոչընդոտ է:
Հաջորդը խաղողագործությունն է, որ վերջին տարիներին անկում է ապրում: Շուրջ 10 տարի առաջ ԵԿԳ-ն սահմանեց մթերման 150 դրամ/կգ գին, ու շուկայում ստեղծվեց համեմատաբար հավասարակշիռ վիճակ: Ճգնաժամի տարիներին՝ պայմանավորված մի շարք գործոններով, այդ թվում նաև խոշոր վերամշակողների ներքին փոխհամաձայնությամբ, մթերման գները շեշտակի նվազեցին: Հիմա ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ ամենալավ բերքի դեպքում անգամ խաղողագործ ընտանիքի ամսական եկամուտը կազմում է 50.000 դրամ: Նման պայմաններում խաղողագործությունը զարգանալ չի կարող:
– Պետությունն այստեղ անելիք չունի՞:
– Միանշանակ ունի: Մինչև հիմա գյուղատնտեսական վերամշակման մի շարք ճյուղերում գործել է պայմանավորվածությունների մեխանիզմը: 1 կգ ալյուրը 100-120 դրամ է, սրանից թխված 1 կգ հացը՝ 400-500 դրամ: Նույնը՝ կաթի պարագայում, և այդպես շարունակ: Հիմա ՏՄՊՊՀ-ն պետք է վերանայի իր մոտեցումները: Այլապես գյուղացու գործունեությունն անիմաստ է դառնում:
– Խաղողի դեպքում մեկ այլ աբսուրդ էլ կա: Վերջին տարիներին ամենուր խոսում են գինեգործության լուրջ հեռանկարների մասին, ցուցահանդեսներ ու փառատոներ են կազմակերպում, մինչդեռ ֆիլոքսերան մոլեգնում է Արարատյան դաշտում: 10 տարի հետո Հայաստանում խաղողի այգի չի մնա, այնինչ գինեգործության զարգացման տասնամյակների ծրագրեր են մշակում, իսկ նախարարությունը լռում է:
– Եթե չկա զարգացած խաղողագործություն, չի կարող լինել զարգացած գինեգործություն: Այդ նպատակով ստեղծվել է «Խաղողագործության և գինեգործության հիմնադրամը», որը լուրջ աշխատանք է կատարում մեր գինիների ճանաչելիության բարձրացման ուղղությամբ: Բայց պետական մակարդակով պետք է լուրջ քայլեր արվեն խաղողագործության զարգացման ուղղությամբ, ֆիլոքսերայի խնդրի լուծման ուղղությամբ: Սկսել ենք: Խաղողագործության մեջ հիմա հեղաշրջումային զարգացումներ են, բայց լուրջ գիտահետազոտական աշխատանքներ էլ պետք է իրականացվեն:
– Ովքե՞ր պետք է իրականացնեն, եթե ոլորտում գիտահետազոտական ինստիտուտներից անուններն են մնացել, գիտական աշխատանքներն էլ չեն ֆինանսավորվում:
– Սա էլ այլ տխուր թեմա է: Ոլորտի գիտությունը ջախջախվել է, չկա: Հիվանդություններն ու վնասատուները ինտենսիվ զարգանում են, իսկ մենք բույսերի պաշտպանության ինստիտուտ չունենք, որ ուսումնասիրեն ու գյուղացուն բացատրեն, թե որ վնասատուի, հիվանդության դեպքում ինչ պետք է անել:
– Լինելու դեպքում անգամ ինչպե՞ս եք գյուղացուն բացատրելու, երբ գործող խորհրդատվական կառույցը, որ տարեկան 400 մլն դրամ գումար է ստանում, պարզապես չի գործում:
– Խորհրդատու մասնագետը ստանում է 70-80 հազար դրամ աշխատավարձ և պետության կողմից աշխատանքը կազմակերպելու համար որևէ աջակցություն չի ստանում, ո՞նց աշխատի:
– Երկու տարի առաջ էլ նույն աշխատավարձն էր: Բայց գոնե գյուղերում ժամանակ առ ժամանակ թերթիկներով զգուշացումներ էին լինում, վնասատու-հիվանդությունների առումով տեղյակ էին պահում, ինչ-որ միջոցներ էին առաջարկում: Հիմա դա էլ չկա:
– Ես դեմ եմ եղել, որ ԳԱՄԿ-երը վերակազմավորվեն: Չնայած վատ աշխատանքին՝ դրանք կայացած էին, ու անհասկանալի փոփոխությունների ենթարկվեցին, որպեսզի բյուջեն 30 մլն դրամ խնայեր: Արդյունքում կորուստներն անհամեմատ մեծացան: Գյուղացիների մոտ համատարած անտեղյակություն է անգամ կառավարության կողմից իրականացվող ծրագրերի առումով: Խոսում ենք նոր տեխնոլոգիաների, կաթիլային ոռոգման, հակակարկտային ցանցերի մասին, որ գյուղացուն պետք է հասցնի, տեղեկացնի, առավելությունները ներկայացնի նորաստեղծ հիմնադրամը, ցավոք, չի ստացվում:
– Այն ծրագրերը, որ ընդունվում են կառավարությունում, գյուղացուն պետք է հասնեն այդ օղակի միջոցով: Եթե դրանք չեն հասնում ինձ՝ որպես գյուղացու, որ այդ ծրագրերից օգտվեմ, կհետևի, որ Ձեր ծրագրերը ձախողվել են ու առ ոչինչ են:
– Ամեն ինչ մի օրում անել հնարավոր չէ: Ժամանակ է պետք ու ռեսուրս: Մենք մարդկային ռեսուրսի խնդիր ունենք: Մասնագետներ չունենք բոլոր ոլորտներում: Խաղողի հետ կապված խորհրդատվություն ստանալու համար ես դիմում են 95-ամյա մեր մեծ գիտնականին: Ուրիշը չկա: Լավ է, որ արդեն կան ընկերություններ, որոնք մասնագետներ են ընտրում և ուղարկում դուրս՝ վերապատրաստման: Հայաստանում կա 317 հազար գյուղացիական տնտեսություն, որոնց առնվազն 90%-ը երբևիցե գյուղատնտեսությամբ չի զբաղվել: Այլընտրանք չկա, ստիպված զբաղվում են գյուղատնտեսությամբ: Մինչդեռ պետք է հողը արդյունավետ օգտագործել: Մարդն այս ոլորտից գիտելիքներ չունի, խորհրդատվություն էլ չկա, չի կարող արդյունավետ աշխատել ու բավարար արդյունք ստանալ: Խորհրդատվության հետ կապված լուրջ միջոցառումներ պետք է իրականացվեն, բայց քայլ առ քայլ:
–Աշխարհում գյուղատնտեսական խորհրդատվությունը գործում է ագրարային համալսարաններին կից: Դուք էլ խորհրդատվությունը հանձնեք համալսարանին՝ հատկապես, որ այստեղ պտղաբուծության դասախոսը պատմաբան կամ շինարար լինել չի կարող, իսկ գործող խորհրդատվության համակարգում նաև այդպես է:
-Իրոք, աշխարհում գյուղատնտեսական խորհրդատվությունը համալսարաններին կից է: Գաղափարին համաձայն եմ: Մեկ այլ բան կուզեի ասել. հիմա մեզանում շատ են խոսում երիտասարդ կադրերից, բայց աշխարհում, հատկապես գյուղատնտեսության և գյուղատնտեսական խորհրդատվության ոլորտներում «տոն տվողը» տարեցներն են, ծերունիներ, որոնք տասնամյակների փորձառություն ունեն: ԱՄՆ-ում բազմիցս ականատես եմ եղել ֆերմերների ջերմ վերաբերմունքին առ խորհրդատուները և բացարձակ անտարբերությանը առ չինովնիկները: Ճիշտը դա է, մենք էլ պետք է շարժվենք այդ ուղղությամբ:
– 90-ականներին զարկ տրվեց մեծածախ շուկայի կառուցմանը, սակայն այն դադարեցվեց, քանի որ հակասում էր նոր ձևավորվող կլանների շահերին: Հիմա իրավիճակ է փոխվել: Կլաններն այլևս թելադրող չեն: Հայաստանի գյուղատնտեսության համար մեծածախ շուկան փրկօղակ կարող է լինել: Նախարարությունը կառավարության առաջ նման հարց բարձրացրե՞լ է, ինչո՞ւ չեք խոսում այդ մասին:
– Սա կարևոր կառույց է գյուղատնտեսության զարգացման համար, որը կարող է մեր գյուղատնտեսության համար լավ հեռանկար ստեղծել հատկապես արտահանման առումով: Ես դեմ եմ, որ սա պետական կառույց լինի: Պետք է նախաձեռնությունը գա մասնավորից, թեկուզև դրսից, իսկ պետությունը դրանում լուրջ ներդրում ու որոշակի կարգավորիչ լծակներ ունենա: Բայց պետությունը չի կարող ինքնուրույն նման բան իրականացնել: Խոշոր ներդրողներ են պետք: Հեղափոխությունից հետո արագորեն բազում բացասական դրսևորումներ են վերանում, բայց մարդկանց մեջ դեռ կաշկանդվածություն կա: Հարցը մեր տեսադաշտում է, օրակարգային հարց է:
– Ի՞նչ կոնկրետ քայլեր է անում նախարարությունը, կառավարությունը այս ոլորտում, որ մարդիկ արդեն այսօր-վաղը զգան որևէ դրական փոփոխություն իրենց օգտին:
– Հիմնական, գլխավոր խնդիրը, որ դրված է այս պահին, պետական միջոցները օգտագործել առավելագույնս արդյունավետ: Բարձր լեռնային հատվածներում վարի, կուլտիվացիայի, չիզելի համար 1 հա-ի համար 60 հազար դրամ պետությունը փող է տալիս լեռնային և սահմանամերձ գոտիների գյուղացուն՝ որպես օգնություն, որ հողը մշակի:
Բացի այդ, նախկինում մշակվել է ինտենսիվ պտղաբուծության զարգացման ծրագիր, որը մեկ հա-ի համար 18-ից 26 մլն դրամ ծախս է պահանջում: Համաձայն դրա՝ այգին պետք է հիմնվի կապալառու կազմակերպությունների միջոցով, որի համար պետք է վճարել մի քանի մլն դրամ: Պարտադիր պայման էր կարկտապաշտպան ցանցերի տեղադրումը՝ մոտ 8.5-9 մլն դրամ, կաթիլային ոռոգումը՝ ևս մի քանի մլն, և այդպես շարունակ: 26 մլն վարկ վերցնելու համար էլ 40 մլն-ի էլ գրավ պետք է ունենար: Ծրագիրը կար, բայց որևէ մեկը չէր դիմել դրանից օգտվելու համար: Հիմնովին վերանայել ենք, հնարավորինս մեղմել բոլոր պայմանները: Անգամ եթե հիմնավորվում է ջրի առկայությունը, կաթիլային ոռոգումն ենք առժամանակ հանել, հակակարկտային ցանցերը՝ ելնելով կարկտահարությունների ինտենսիվությունից: Մինչև հիմա հարյուրավոր, հազարավոր տոննաներով հացահատիկային սերմացու է ներկրվել դրսից, այն դեպքում, երբ դա մեր սերմարտադրողների մոտ էլ կա և կրկնակի էժան: Կայացվել է որոշում, որ 20 տոննայից ավելի չի ներկրվելու: Օգտագործվելու է տեղական արտադրանքը, և բավականին արտոնություններ են սահմանվելու տեղական արտադրողների համար: Այլ նոր գաղափարներ, ծրագրեր էլ կան, նաև՝ անասնապահության ոլորտում, որոնց ուղղությամբ ծրագրեր ենք մշակել ու մշակում:
